विद्यार्थ्यांच्या आत्महत्यांमागचे वास्तव आणि संवेदनशील शिक्षण संस्कृतीची गरज

अनिल वैद्य

भारताच्या वैद्यकीय शिक्षण क्षेत्रात अलीकडे एक गंभीर वास्तव समोर आले आहे — विद्यार्थ्यांमध्ये वाढत्या मानसिक तणावामुळे आत्महत्यांचे प्रमाण झपाट्याने वाढत आहे.
राष्ट्रीय वैद्यकीय आयोगाने (NMC) सर्व महाविद्यालयांना विद्यार्थ्यांच्या मानसिक आरोग्याविषयी संवेदनशील होण्याचे आणि समुपदेशन केंद्रे सुरू करण्याचे निर्देश दिले आहेत.
२०२३ मध्ये पुण्यातील एका प्रमुख वैद्यकीय महाविद्यालयात घडलेल्या आत्महत्येनंतर या विषयाची तीव्र जाणीव निर्माण झाली.
केंद्र सरकारने ‘मनःस्वास्थ्य जागरूकता उपक्रम’ सुरू केला असून, सर्व संस्थांना विद्यार्थ्यांच्या मानसिक आरोग्याची जबाबदारी गांभीर्याने घेण्याचे आवाहन करण्यात आले आहे.
राष्ट्रीय गुन्हे नोंद विभागाच्या (NCRB) आकडेवारीनुसार —
२०२२ मध्ये तब्बल १३,०४४ विद्यार्थ्यांनी आत्महत्या केल्या, त्यापैकी अनेक घटना IITs सारख्या केंद्रीय संस्थांमध्ये घडल्या.
यामुळे सर्वोच्च न्यायालयाने २०२४ मध्ये दहा सदस्यीय राष्ट्रीय कार्यबल स्थापन केले, जे विद्यार्थ्यांच्या मानसिक आरोग्य सुधारासाठी कार्यरत आहे.
तज्ज्ञांच्या मते, आत्महत्यांचे प्रमुख कारण म्हणजे भीती, असुरक्षितता आणि जातीय किंवा आर्थिक पार्श्वभूमीवर होणारा अपमान.
अनुसूचित जाती, जमाती आणि ओबीसी विद्यार्थ्यांना अनेकदा मानहानी, भेदभाव आणि एकाकीपणाचा सामना करावा लागतो. या अन्यायकारक वातावरणामुळे त्यांचा आत्मविश्वास खचतो आणि मानसिक तणाव वाढतो.
आरोग्य क्षेत्रातील तज्ज्ञांचे मत आहे की, केंद्र सरकारने राज्यनिहाय मानसिक आरोग्य धोरण तयार करणे अत्यावश्यक आहे. विद्यार्थ्यांचा आवाज ऐकला गेला आणि त्यांचे मनोबल वाढविण्यासाठी योग्य वातावरण निर्माण झाले, तरच आत्महत्यांचे प्रमाण कमी होईल.
आरक्षणाविषयी समज आणि शिक्षकांची भूमिका महत्वाची आहे.
प्रत्येक वर्षी महाविद्यालयात प्रवेश घेतल्यावर एक विषय पुन्हा चर्चेत येतो — आरक्षण.
ही चर्चा अनेकदा अज्ञान, पूर्वग्रह आणि जातीय अहंकारातून केली जाते.
संविधानाने दिलेले आरक्षण हे दया नव्हे, तर सामाजिक न्यायाचे साधन आहे.
पण आजही काही ठिकाणी या संकल्पनेला चुकीच्या नजरेने पाहिले जाते.
मागासवर्गीय विद्यार्थ्यांना “तू आरक्षणावर आला आहेस” असे टोमणे मारले जातात, ज्यामुळे त्यांचा आत्मविश्वास गमावला जातो.
प्राध्यापक आणि संस्था चालक यांनी विद्यार्थ्यांना समान सन्मान, आदर आणि प्रोत्साहन देणे ही प्राथमिक जबाबदारी मानली पाहिजे.
संस्थेचे वातावरण जातीनिरपेक्ष आणि प्रेरणादायी असले पाहिजे. देशात जातीभेद आहे, प्रांत भेद, भाषा भेद आहेत.देशात अनेक भेदाभेद आहेत हे तर वास्तव आहे. हे मान्य करून
भेदभाव होणार नाही, कुणाला अपमानित केले जाणार नाही याची जबाबदारी महाविद्याल आणि एकूणच प्रशासनाने घेतली पाहिजे.
आरक्षणाचा उद्देश नोकरी किंवा शिक्षणात जागा देणे नाही,
तर समान संधी निर्माण करून करणे हा आहे.
शैक्षणिक संस्था म्हणजे केवळ ज्ञान देणारी केंद्रे नसून,
त्या साविधानिक अधिकार, बंधुता,मानवता आणि समानतेचे , सुजान भारतीयत्व याचे संस्कार देणारी केंद्र असली पाहिजेत.
जर प्रत्येक शिक्षक आणि संस्था चालकाने या दृष्टीने संवेदनशीलता दाखवली,
शिक्षण हे खऱ्या अर्थाने समता,बंधुता याचे शस्त्र आहे.
विद्यार्थी आपलेच मूल आहे .
त्याचा हात धरला, तर देश आणि समाजाचे भविष्य सावरेल.
संस्था चालक, प्राध्यापक आणि कर्मचारी यांनी विद्यार्थ्यांकडे केवळ शिकणारे म्हणून नव्हे, तर आपल्या स्वतःच्या मुलाप्रमाणे पाहिले पाहिजे. शिक्षण ही फक्त ज्ञान देण्याची प्रक्रिया नाही; ती माणूस घडवण्याची आणि भावना समजून घेण्याची कला आहे.
आजची पिढी अत्यंत सुखसोयींमध्ये वाढली आहे.
दहावीपर्यंत मम्मीने रोज बूट आणि सॉक्स घालून दिले, आजीने रोज विचारले “डबा घेतलास का रे?” पप्पांनी गाडीत बसवून शाळेत पोहोचवले. पिझ्झा, आम्लेट, चॉकलेट यांच्याशिवाय त्यांना जेवण अपूर्ण वाटते.
अशा लाडात वाढलेल्या मुलांना जेव्हा महाविद्यालयात प्रवेश मिळतो, तेव्हा ते नव्या जगात येतात —
इथे प्रत्येक गोष्ट स्वतः करावी लागते, स्पर्धा आहे, ताण आहे, आणि कधी कधी अपमानाची वेदनाही असते.
जर अशा परिस्थितीत विद्यार्थ्यांना तुच्छतेचा, जातीय भेदभावाचा किंवा दुर्लक्षाचा सामना करावा लागला, तर त्यांचा आत्मविश्वास कोलमडतो आणि ते मानसिक तणावात जातात. अनेकदा हीच निराशा आत्महत्येपर्यंत पोहोचते . रोहित वेमुल्ला , पायल तडवी या विद्यार्थ्याची आत्महत्या प्रकरण घडली — आणि मग आपण प्रश्न विचारतो, “असं का झालं?”
प्रत्येक शिक्षक आणि कर्मचारी यांनी हे लक्षात ठेवले पाहिजे की प्रत्येक विद्यार्थी हा कोणाचातरी मुलगा, भाऊ किंवा बहीण आहे.
तोही कुणाच्या घरातील आशा आणि स्वप्न घेऊन इथे आला आहे.
त्याच्याशी संवाद साधा, त्याच्या भावना ऐका, आणि चुका शिक्षा देण्याऐवजी मार्गदर्शनाने सुधारण्याची संधी द्या.
विद्यार्थ्यांना वाटले पाहिजे — “मी इथे एकटा नाही, माझे शिक्षक माझ्या पाठीशी आहेत.”
संस्था चालकांनी संस्थेचे वातावरण असे निर्माण करावे की जिथे विद्यार्थ्यांना सन्मान, सुरक्षितता आणि आधार मिळेल.
प्रत्येक वर्गात आणि प्राध्यापकाच्या वर्तनात ममत्वाची झलक दिसली पाहिजे.
जेव्हा विद्यार्थ्यांना असे वाटेल की “माझे कॉलेज म्हणजे माझे कुटुंब आहे,” तेव्हाच शिक्षणाचे खरे उद्दिष्ट पूर्ण होईल . ज्ञानासोबत करुणा आणि मैत्रीचे संस्कार
व्हावेत.

अनिल वैद्य
3 नोव्हेंबर 2025
✍️✍️✍️

संपूर्ण महाराष्ट्रातील घडामोडी व ताज्या बातम्या तसेच जॉब्स/शैक्षणिक/ चालू घडामोडीवरील वैचारिक लेख त्वरित जाणून घेण्यासाठी आमच्या व्हाट्सअँप चॅनलला Free जॉईन होण्यासाठी या लिंकला क्लीक करा

तसेच खालील वेबसाईटवर Click करा
दैनिक जागृत भारत