राजर्षी शाहू महाराज आणि पेरियार : सामाजिक क्रांतीचे दोन स्तंभ

छत्रपती राजर्षी शाहू महाराज (२६ जून १८७४६ में १९२२), कोल्हापूर संस्थानाचे राजे आणि पहिले छत्रपती यांचा राज्यारोहण समारंभ २ एप्रिल १८९४ रोजी कोल्हापूरच्या न्यू पॅलेसध्या दरबार हॉलमध्ये थाटामाटात साजरा झाला. या समारंभाला ‘मुक्क्यारी समारंभ’ किंवा ‘राज्याधिकार स्वीकारोत्सव असेही संबोधले जाते. शाहू महाराजांचे मूळ नाव यशवंतराव जयसिंगराव घाटगे होते. हा समारंभत्यांच्या सामाजिक सुधारणा आणि लोककल्याणकारी कारभाराच्या प्रवासाची सुरुवात ठरला. शाहू महाराजांचा जन्म २६ जून १८७४ रोजी कोल्हापूरमधील कागलच्या घाटगे घराण्यात झाला. त्यांचे वडील जयसिंगराव आबासाहेब घाटगे यांचे निधन त्यांच्या वयाच्या चार वर्षांनंतर झाले, आणि त्यांची आई प्राधाबाई यांनी त्यांचा सांभाळ केला. चौथे शिवाजी महाराज यांच्या महाराणी आनंदीबाई यांनी १७मार्च १८८४ रोजी यशवंतरावांना दत्तक घेतले आणि त्यांचे नाव ‘शाहू छत्रपती’ ठेवले. हा दत्तक समारंभही थाटाने साजरा झाला, ज्याने शाहू महाराजांना कोल्हापूरच्या गादीवर बसण्याचा मार्ग मोकळा केला

त्यांचे शिक्षण धारवाड आणि राजकोट येथील राजकुमार कॉलेजमध्ये झाले, जिथे त्यांना कृष्णाजी भिकाजी गोखले, हरीपंत गोखले आणि मि. फिटझिराल्ड यांनी प्रशासकीय आणि नेतृत्व कौशल्यांचे धडे दिले. १ एप्रिल १८९१ रोजी त्यांचा विवाह बडोद्याच्या गुणाजीराव खानविलकर यांच्या कन्या लक्ष्मीबाई यांच्याशी झाला, तेव्हा शाहू महाराज १७ वर्षाचे आणि लक्ष्मीबाई १२ वर्षांपेक्षा कमी वयाच्या होत्या. समारंभाच्या आदल्या दिवशी, १ एप्रिल १८९४ रोजी, मुंबईचे गव्हर्नर लॉर्ड हॅरिस कोल्हापूरला आले, ज्यांच्या उपस्थितीने समारंभाला ब्रिटिश राजवटीचा अधिकृत पाठिंबा

मिळाला. कोल्हापूर संस्थानचा कारभार तत्पूर्वी प्रशासकीय मंडळाद्वारे चालवला जात होता, कारण शाहू महाराज अल्पवयीन होते. समारंभात प्रशासकीय मंडळाचे विसर्जन झाले.

२ एप्रिल रोजी, दरबार हॉलमध्ये औपचारिक दरबार भरला गेला, ज्याचे अध्यक्षपद लॉर्ड हॅरिस यांनी भूषवले. शाहू महाराजांना ‘मुत्यारीची वस्त्रे’ प्रदान करण्यात आली, जी त्यांच्या स्वतंत्रपणे राज्यकारभार स्वीकारण्याचे प्रतीक होती. मराठीत रीतसर घोषणा झाली की, शाहू छत्रपतींनी कोल्हापूर संस्थानाच्या राज्याची सूत्रे हाती घेतली आहेत. हा समारंभथाटामाटात साजरा झाला, दरबार हॉल सुशोभित करण्यात आला होता, आणि संस्थानातील मान्यवर, सरदार, जहागीरदार आणि ब्रिटिश अधिकाऱ्यांची उपस्थिती होती. यावेळी शाहू महाराजांना ‘राजी’ ही पदवी त्यांच्या क्षात्र गुरूंनी प्रदान केली, जी त्यांच्या समाजसुधारक आणि लोककल्याणकारी दृष्टिकोनाचे प्रतीक होती. नंतर, १९१९ मध्ये कानपूरच्या कुर्मी क्षत्रिय समाजानेही त्यांना ही उपाधी दिली. शाहू महाराजांनी आपल्या पहिल्या जाहीरनाम्यात स्पष्ट केले की, त्यांना मिळालेला राज्याचा अधिकार हा राजवैभव आणि विलासासाठी नसून, रंजल्या-गांजल्या प्रजेच्या, विशेषतः गरीब आणि अज्ञानी जनतेच्या उद्धारासाठी आहे.

हा समारंभ केवळ औपचारिकता नव्हता, तर सामाजिक आणि प्रशासकीय सुधारणांच्या प्रवासाची सुरुवात होता. त्यांनी समता, बंधुता आणि धर्मनिरपेक्षता ही तत्वे प्रत्यक्षात आणली, समाजातील सर्व घटकांना, विशेषतः दलित आणि मागासवर्गीयांना, विकासाच्या समान संधी उपलब्ध करून दिल्या, त्यांनी प्राथमिक शिक्षण सर्वांसाठी सर्तीचे आणि गोफत केले. अस्पृश्यता नष्ट करण्यासाठी आणि मागासवर्गीयांच्या उन्नतीसाठी त्यांनी क्रांतिकारी पावले उचलली, जसे की १९०२ मध्ये

नोकऱ्यांमध्ये ५० टक्के आरक्षणाचा कायदा, जो देशातील पहिला आरक्षणाचा निर्णय मानला जातो. त्यांनी सत्यशोधक समाजाची शाखा कोल्हापूरात स्थापन केली, विधवा पुनर्विवाह कायदा लागू केला आणि बलुतेदारी पद्धत बंद केली. राज्यारोहण हा समारंभ ‘मुत्यारी समारंभ’ म्हणून ओळखला गेला आणि त्यासाठी सायंकाळचा शुभमुहूर्त निश्चित करण्यात आला. लॉर्ड हॅरिस यांनी समारंभाचे अध्यक्षपद भूषवले, ज्यामुळे ब्रिटिश राजवटीशी कोल्हापूर संस्थानाचे संबंध दृढ झाले. या प्रसंगी शाहू महाराजांनी जाहीरनाम्यात लोककल्याणकारी कारभाराचा संकल्प व्यक्त केला, जो त्यांच्या पुढील कार्यात दिसून आला. हा समारंभ सामाजिक समता आणि लोककल्याणाच्या नव्या युगाची सुरुवात होता. शाहू महाराजांनी शिक्षण, आरक्षण, आणि सामाजिक सुधारणांद्वारे कोल्हापूर संस्थानाला प्रगतीच्या मार्गावर नेले आणि त्यांचा हा वारसा आजही महाराष्ट्राच्या सामाजिक आणि राजकीय चळवळींमध्ये प्रेरणादायी आहे.

राजर्षी शाहू महाराज यांचे दक्षिण भारतातील संबंध हे त्यांच्या सामाजिक सुधारणा, शिक्षण प्रचार आणि जातिविरोधी चळवळीच्या कार्यामुळे विशेष उल्लेखनीय आहेत. त्यांचे दक्षिण भारतातील प्रभाय आणि संपर्क यांचा आधार मुख्यतः

त्यांच्या सामाजिक सुधारणांच्या दृष्टिकोनावर, विशेषतः दलित आणि मागासवर्गीयांच्या उन्नतीवर, तसेच द्रविड चळवळीशी असलेल्या वैचारिक साम्यावर आधारित आहे. शाहू महाराजांचे शिक्षण धारवाड आणि राजकोट येथे झाले, जे दक्षिण भारतातील कर्नाटक आणि गुजरातच्या सीमेवर असलेले भाग होते. त्यांचा विवाह १ एप्रिल १८९१ रोजी बडोद्याच्या गुणाजीराव खानविलकर यांच्या कन्या लक्ष्मीबाई यांच्याशी झाला, ज्यामुळे त्यांचे बोबडोदरा संस्थानाशी कौटुंबिक संबंध

प्रस्थापित झाले. बडोदा हे त्या काळात सामाजिक सुधारणांचे केंद्र होते, आणि शाहू महाराजांच्या सुधारणावादी विचारांना या संबंधांनी बळकटी मिळाली. बडोद्याचे सयाजीराव गायकवाड यांच्याशी शिक्षण आणि मागासवर्गीय उन्नतीबाबत. त्यांचे वैचारिक साम्य होते.

शाहू महाराजांचा दक्षिण भारतातील सर्वात महत्त्वाचा संबंध तमिळनाडूतील द्रविड चळवळ आणि तिथल्या सामाजिक सुधारकांशी होता. त्यांनी सत्यशोधक समाजाच्या माध्यमातून जोतीराव फुले यांचे विचार स्वीकारले आणि त्यांचा प्रभाव दक्षिण भारतातील जातिविरोधी चळवळीवर पडला. तमिळनाडूतील द्रविड चळवळीचे प्रणेते पेरियार ई.व्ही. रामासामी यांच्याशी शाहू महाराजांचा थेट पत्रव्यवहार आणि वैचारिक साम्य दिसून येते. पेरियार यांनी १९२० मध्ये कोल्हापूरला शाहू महाराजांची भेट घेतली आणि या भेटीने त्यांच्या द्रविड चळवळीला प्रेरणा मिळाली. शाहू महाराजांनी कोल्हापूरात १९०२ मध्ये ब्राह्मणेतर समाजासाठी लागू केलेल्या ५० टक्के आरक्षणाच्या धोरणाने पेरियार यांच्यावर प्रभाव टाकला, ज्यांनी नंतर तमिळनाडूत सामाजिक समता आणि मागासवर्गीय

हकांसाठी लढा दिला. शाहू महाराजांनी दलित आणि मागासवर्गीयांसाठी शिक्षणाला प्राधान्य दिले, ज्याचा प्रभाव दक्षिण भारतातील बौद्ध आणि द्रविड चळवळींवर दिसतो. त्यांनी १९११ मध्ये कोल्हापूरात वेदोक्त प्रकरणात वैदिक मंत्रांचा समावेश केला, ज्यामुळे सर्व जातींना धार्मिक समानता मिळाली. हा प्रयोग दक्षिण भारतातील मंदिरप्रवेश चळवळीशी साम्य साधणारा होता, ज्याला पेरियार आणि आयोधी धास यांनी पुढे नेले. आयोधी धास, ज्यांनी १८९८ मध्ये शाक्य बौद्ध समाजाची स्थापना केली यांचे बुद्धधम्म स्वीकारण्याचे कार्य आणि

शाहू महाराजांचा समतावादी दृष्टिकोन यांच्यात वैचारिक साम्य होते. जरी धास आणि शाहू महाराज यांची थेट भेट झाल्याचे पुरावे नसले, तरी त्यांच्या विचारसरणीतील समानता, विशेषतः बौद्ध तत्त्वज्ञान आणि जातिविरोधी लढा यामुळे दक्षिण भारतातील दलित चळवळींना प्रेरणा मिळाली,

शाहू महाराजांनी दक्षिण भारतातील कर्नाटक आणि आंध्र प्रदेशातील सामाजिक सुधारकांशीही संपर्क ठेवला. त्यांनी १९१७ मध्ये मंगलोर येथे अस्पृश्यता निवारण परिषदेत भाग घेतला, जिथे त्यांनी

मो. ९४०५४६६४४१

दलितांच्या शिक्षण आणि सामाजिक समानतेची मागणी केली. या परिषदेला दक्षिण भारतातील अनेक सुधारके उपस्थित होते, ज्यामुळे शाहू महाराजांचे विचार तमिळनाडू, कर्नाटक आणि आंध्र प्रदेशात पोहोचले. त्यांनी कोल्हापूरात स्थापन केलेल्या शाळा आणि वसतिगृहांनी, विशेषतः मागासवर्गीय आणि दलित विद्याथ्यांसाठी, दक्षिण भारतातील शिक्षण सुधारणांना प्रेरणा दिली. त्यांच्या कारभारात धर्मनिरपेक्षता आणि सामाजिक समता यांचा समावेश होता, ज्यामुळे दक्षिण भारतातील बौद्ध आणि जैन विचारसरणींशी त्यांचे वैचारिक नाते जोडले गेले. शाहू महाराजांनी कोल्हापूरात जैन मंदिरांना पाठिंबा दिला आणि त्यांचा हा धर्मनिरपेक्ष दृष्टिकोन दक्षिण भारतातील विशेषतः कर्नाटकात जैन समुदायांशी जोडला गेला. त्यांनी १९१९ मध्ये कुर्मी क्षत्रिय समाजाला ‘राजी’ ही उपाधी स्वीकारताना दक्षिण भारतातील सामाजिक सुधारकांशी एकजुटीचा संदेश दिला.

शाहू महाराजांचा आणखी एक महत्वाचा संबंध म्हणजे त्यांचे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्याशी असलेले नाते बाबासाहेबांनी १९२०

मध्ये कोल्हापूरात शाहू महाराजांची भेट घेतली आणि त्यांच्या शिक्षण आणि आरक्षणाच्या धोरणांनी बाबासाहेबांना प्रेरणा दिली. बाबासाहेबांनी १९५६ मध्ये बुद्धधम्म स्वीकारला, ज्यामध्ये तामिळनाडूतील आयोथी थारा यांच्यासारख्या सुधारकांचा प्रभाव होता. शाहू महाराजांनी दक्षिण भारतातील सामाजिक सुधारकांशी पत्रव्यवहार आणि परिषदांद्वारे संबंध ठेवले. त्यांनी १९१३ मध्ये दक्षिण भारतातील दलित नेत्यांना कोल्हापूरात आमंत्रित केले, जिथे त्यांनी शिक्षण आणि सामाजिक समानतेच्या मुद्द्यांवर चर्चा केली. त्यांच्या या प्रयत्नांनी दक्षिण भारतातील तमिळनाडू, कर्नाटक, आणि आंध्र प्रदेशातील सामाजिक सुधारणांना चालना मिळाली. उदाहरणार्थ, तमिळनाडूत पेरियार रामासामी यांनी शाहू महाराजांच्या आरक्षण धोरणाचा उल्लेख करत दलित आणि मागासवर्गीय हकांसाठी लढा दिला. शाहू महाराजांचे शिक्षण, आरक्षण, आणि सामाजिक समतेचे धोरण आजही दक्षिण भारतातील सामाजिक चळवळींना प्रेरणा देत आहे.

भीमराव सरवदे

विषमतेविरुद्ध आपले संपूर्ण जीवन झोकून दिले. त्यांच्या कार्याची सुरुवात वेगवेगळ्या प्रदेशांत झाली-एकाने दक्षिणेतून आणि दुसऱ्याने पश्चिमेतून पण त्यांची ध्येथे आवर्यकारकरित्या एकसारखी होती. शाहू महाराजांचा कालखंड १८७४ ते १९२२ हा होता. त्यांनी कोल्हापूर संस्थानात सामाजिक न्यायाचा पाया घालणारे अनेक क्रांतिकारी निर्णय घेतले. १९०२ मध्ये त्यांनी ब्राह्मणेतरांना सरकारी नोकऱ्यांत आरक्षण जाहीर केले. ते अस्पृश्यांना शिक्षण, नोकरी आणि सामाजिक प्रतिष्ठा देण्यासाठी कटिबद्ध होते. त्यांच्या काळात कोल्हापूर हे सामाजिक प्रयोगांचे केंद्र बनले. त्यांनी महात्मा फुले यांचा वारसा जपला आणि पुढे नेला.

पेरियार ई. व्ही. रामासामी यांचा जन्म १८७९ मध्ये तामिळनाडूत झाला. ते मूळचे श्रीमंत व्यापारी कुटुंबातून होते, पण त्यांनी समाजसुधारणेच्या कार्यासाठी आपला सर्वसंगपरित्याग केला. १९२५ मध्ये त्यांनी कांग्रेस सोडली, कारण त्यांनी पाहिले की काँग्रेसमध्ये ब्राह्मणशाही हावी होत होती आणि दलित-शुद्रांच्या प्रश्नांकडे दुर्लक्ष होत होते. त्यांनी ‘वैकोम आंदोलन’ आणि ‘आत्म-सम्मान चळवळ’ यांसारख्या उपक्रमांतून ब्राह्मणवर्चस्वाविरुद्ध संघर्ष केला. दोघांची वैचारिक भूमिका अत्यंत साम्यपूर्ण होती. शाहू महाराजांनी फक्त धर्म आणि जातीच्या नावावर

राजर्षी शाहू महाराजांचे दक्षिण भारतातील संबंध त्यांच्या सामाजिक सुधारणा, शिक्षण प्रचार, आणि जातिविरोधी चळवळीच्या कार्यामुळे दृढ झाले. पेरियार रामासामी, आयोथी थीस आणि डॉ बाबासाहेब आंबेडकर यांच्याशी असलेले वैचारिक साम्य, तसेच कर्नाटक आणि आंध्र प्रदेशातील सुधारकांशी संपर्क, यांनी त्यांचा प्रभाव दक्षिण भारतात विस्तारला. त्यांचा हा वारसा आजही तमिळनाडू, कर्नाटक आणि आंध्र प्रदेशातील सामाजिक आणि केला. पेरियार हे देखील मूळतः राजकीय चळवळींमध्ये जिवंत आहे. फुलेंच्या विचारांचे अनुयायी होते. पेरियार रामासामी आणि शाहू त्यांनी फुले यांचा गुलामगिरी ग्रंथ ‘महाराज हे भारतातील दोन अत्यंत तामिळमध्ये अनुवादित केला. पेरियार महत्त्वाचे आणि प्रभावशाली यांनी स्पष्टपणे म्हटले आहे की फुले समाजसुधारक होते. त्यांनी हेच दक्षिण भारतातील आत्म-जातिव्यवस्था, ब्राह्मणशाही, सम्मान चळवळीचे प्रेरणास्थान अंधश्रद्धा आणि सामाजिक आहेत. त्यांनी समाजात धर्म, देव,

मिळणाऱ्या श्रेष्ठत्वाला आव्हान दिले.

त्यांनी कर्मकांड आणि धार्मिक

अधिपत्याला आव्हान देणाऱ्या

विचारवंतांना पाठिंबा दिला. त्यांनी डॉ

बाबारराहेब आंबेडकर, महात्मा फुले,

आणि अन्य नवबौद्धांचा उहापोह

पुराणे आणि पुरोहितशाहीवर प्रहार करून शोषितांच्या मनात आत्मगौरव जागवला.

१९१९ ते १९२२ या

काळात, जेव्हा पेरियार समाजसुधारणेच्या उंबरठ्यावर होते, तेव्हा शाहू महाराज आपल्या कार्याच्या अत्युच टप्प्यावर होते. दोघेही काँग्रेसच्या ब्राह्मणाधिष्ठित नेतृत्वावर टीका करीत होते. दोघांचेही आंदोलन ब्राह्मणवर्चस्व हटवून बहुजनांचा सामाजिक सन्मान निर्माण करण्याच्या दिशेने होते. शाहू महाराजांचा दक्षिण भारताशी संबंधही अगदी नोंदपात्र आहे. त्यांनी मद्रास प्रांतात शिक्षण घेणाऱ्या दलित विद्याथ्यर्थ्यांना शिष्यवृत्ती दिल्या, निवास व्यवस्था उपलब्ध करून दिली, यामुळे तामिळनाडूत त्यांच्या कार्याची आणि विचारांची छाया जाणवत होती. पेरियार यांनी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या कार्यालाही अत्यंत मान दिला. त्यांनी बाबासाहेबांशी प्रत्यक्ष संबंध ठेवला होता, विशेषतः १९३० नंतर. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हेच त्या दोन महान समाजसुधारकांच्या वारशाची सांगड घालणारे तिसरे स्तंभ ठरतात. शाहू महाराजांनी बाबासाहेबांना आर्थिक व बौद्धिक पाठबळ दिले, तर पेरियारांनी त्यांच्याशी वैचारिक मैत्री जोपासली. आज भारतात सामाजिक न्याय, धर्मनिरपेक्षता, आरक्षण आणि बहुजन हिताच्या जेवढ्या चळवळी आहेत, त्यांचा पाया शाहू महाराज आणि पेरियार यांनी घातला आहे. त्यांच्या संघषनि बहुजन समाजाला अभिमान, शिक्षण आणि आत्मसन्मान मिळवून दिला. पेरियार आणि शाहू महाराज या दोन वीजा दोन दिशांना झेपावल्या, पण त्यांचा उद्देश समान होता जातिव्यवस्था नष्ट करणे, आणि मानवतेचे अधिष्ठान असलेला समाज निर्माण करणे. हा वारसा जपणे, पुढे नेणे आणि त्यावर विसा करणे हीच त्यांना खरी मानवंदना ठरेल.

भीमराव सर वदे

संपूर्ण महाराष्ट्रातील घडामोडी व ताज्या बातम्या तसेच जॉब्स/शैक्षणिक/ चालू घडामोडीवरील वैचारिक लेख त्वरित जाणून घेण्यासाठी आमच्या व्हाट्सअँप चॅनलला Free जॉईन होण्यासाठी या लिंकला क्लीक करा

तसेच खालील वेबसाईटवर Click करा
दैनिक जागृत भारत