बौद्ध, जैन आणि शीख हे ‘हिंदू’ नाहीत . कायदा, इतिहास आणि आंबेडकरी विचारांनी स्पष्ट होणारे सत्य

अनिल वैद्य
माजी न्यायाधीश

भारतीय संविधानाची निर्मिती १९४६ ते १९५० या काळात अत्यंत विचारपूर्वक झाली. धर्मस्वातंत्र्य, व्यक्तिस्वातंत्र्य, समता आणि बंधुत्व ही तत्त्वे संविधानाच्या केंद्रस्थानी ठेवण्यात आली. त्यातही अनुच्छेद २५ हा भारतीय नागरिकांच्या धर्मस्वातंत्र्याचा कणखर रक्षक आहे. प्रत्येक व्यक्तीस धर्माचे पालन, आचरण आणि प्रचार करण्याचा हक्क तो देतो. पण या कलमातील स्पष्टीकरण 2 चे चुकीचे किंवा अपूर्ण वाचन करून “बौद्ध, जैन आणि शीख हे हिंदू आहेत” असा समज काहींच्या मनात पसरविण्यात आला आहे.
ही केवळ अज्ञानातून निर्माण झालेली भ्रामक कल्पना नाही, तर जाणूनबुजून निर्माण झालेला एक राजकीय आणि सामाजिक भ्रम आहे असे दिसते.
या भ्रमाचा विधिनिष्ठ, इतिहासनिष्ठ आणि तर्कनिष्ठ परिहार करण्याची आज तातडीची गरज आहे. कारण धार्मिक ओळख ही कुठल्याही समाजाच्या अस्तित्वाचा आधार असते आणि संविधानाने त्या ओळखीचा सन्मानच नव्हे तर संरक्षणही केले आहे. अशा परिस्थितीत चुकीच्या विधानातून तीन स्वतंत्र आणि प्राचीन धर्मांचा—बौद्ध, जैन आणि शीख—हिंदू धर्मात विलय झाल्याचा दावा करणे ही अतार्किक आणि असंवैधानिक कृती ठरते.
अनुच्छेद २५ चा खरा आशय — धार्मिक स्वातंत्र्य, धार्मिक विलिनीकरण नव्हे
अनुच्छेद २५(१) ठामपणे सांगतो की — “प्रत्येक व्यक्तीला आस्था स्वातंत्र्य आहे आणि धर्माचे पालन, आचरण व प्रचार करण्याचा अधिकार आहे.”
म्हणजेच प्रत्येक भारतीय नागरिकाला आपला स्वतंत्र धर्म मानण्याचा आणि पाळण्याचा पूर्णाधिकार आहे. हा अधिकार इतका मूलभूत आहे की त्याला छेद देणारे कोणतेही कायदे रद्द ठरू शकतात.
उपकलम (२) हा फक्त एक मर्यादा-निर्देशक भाग आहे. यात राज्याला सामाजिक कल्याण आणि सुधारणा यासाठी कायदे करण्याचा अधिकार दिला आहे. उदाहरणार्थ, अस्पृश्यतेवर बंदी, मंदिरांना सर्वांसाठी प्रवेशाचे कायदे, स्त्री-पुरुष समानतेचे कायदे इत्यादी.
यात कुठेही “धर्म कोणाचा कोणात समाविष्ट करणे” अशी कोणतीही संकल्पना नाही. धर्मस्वातंत्र्याचा अधिकार देणाऱ्या प्रकरणात असा अर्थ निघू शकत नाही, आणि तो विधिनिष्ठदृष्ट्याही अपात्र आहे. स्पष्टीकरण 2
चा हेतू वेगळा — आणि गैरसमज. त्याच
अनुच्छेद २५ मधील स्पष्टीकरण क्रमांक २ असे सांगते की उपकलम (२)(ब) मधील “हिंदू “ हा शब्द वापरला असताना त्यात बौद्ध, जैन आणि शीख यांचाही समावेश समजावा. पण हा समावेश फक्त आणि फक्त सामाजिक सुधारणा कायद्यांचा समान वापर करण्यापुरता आहे.
उदाहरणार्थ—
जर मंदिर प्रवेशासाठी कायदा केला आणि त्या कायद्यात “Hindu Religious Institutions” असा उल्लेख केला तर बौद्ध विहार, जैन मंदिर, गुरुद्वारा—या संस्था देखील त्या सुधारणा कायद्याच्या कक्षेत येतील.
याचा अर्थ त्यांचे धर्म हिंदू झाले, असा कधीच होत नाही.
विधिशास्त्रात याला incidental or contextual inclusion म्हणतात
“धर्माचा विलय नव्हे; कायद्याचा समान उपयोग.”
या स्पष्टीकरणाचा चुकीचा अर्थ काढून काही लोक जाणीवपूर्वक प्रचार करतात की संविधानाने बौद्ध, जैन आणि शीख धर्मियांचे ‘हिंदूकरण’ केले. पण संविधान, त्याची तत्त्वे आणि त्याची भाषा याचा अशा अर्थाला कुठेही आधार देत नाही.

आंबेडकरी दृष्टिकोन समजल्यावर गैरसमज निघून जातो
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हेच धर्मस्वातंत्र्याचे प्रखर पुरस्कर्ते होते. ते म्हणतात—
“धर्म हा वैयक्तिक स्वातंत्र्याचा विषय आहे, त्यात राज्याने बळजबरी करणे हा अपराध आहे.”
अशा विचारांचे महामानव बौद्ध धर्माला हिंदू धर्मात विलीन करेल, ही कल्पना हास्यास्पद ठरते. बाबासाहेबांनी स्वतः १४ ऑक्टोबर १९५६ ला बौद्ध धर्म स्वीकारला. जर अनुच्छेद २५ नुसार बौद्ध धर्म ‘हिंदू धर्माचा भाग’ असता, तर आंबेडकरांना धर्मांतर करण्याची गरजच नव्हती.
त्यांचे धर्मांतरच हा पुरावा आहे की—
बौद्ध धर्म हा स्वतंत्र धर्म आहे; संविधानही त्याला स्वतंत्र धर्म म्हणून ओळखते.
हिंदू कायद्याचा गैरसमज — धर्मावर नाही तर कौटुंबिक कायद्यावर लागू
प्रश्न असा निर्माण होतो की हिंदू विवाह कायदा, हिंदू दत्तक व निर्वाह कायदा आणि हिंदू वारसा कायदा हे बौद्ध, जैन आणि शीख यांना कसे लागू होतात?
याचे उत्तर विधिशास्त्रात आहे.
१९४७ पूर्वी या समाजांमध्ये विवाह, दत्तक किंवा वारसा यांचे स्वतंत्र लिखित कायदे नव्हते. रूढी, परंपरा आणि ब्राह्मणी पंडितांचे मत हेच कायद्याचे स्रोत होते. ब्रिटीशांनी १९४१ ला हिंदू कायदे संहिताबद्ध करण्याचे काम सुरू केले. भारत स्वतंत्र झाल्यावर हा भार डॉ. आंबेडकरांवर आला.
हिंदू कोड बिल तयार करताना आंबेडकरांच्या मनात दोन उद्दिष्टे होत
१) एक आधुनिक, समान नागरी कायदा निर्माण करण्याची पहिली पायरी तयार करणे
२) हिंदू, बौद्ध, जैन आणि शीख समाजातील अनिष्ट प्रथा नष्ट करणे
या समाजांमध्ये विवाह, घटस्फोट, वारसा, दत्तक याबाबत एकच ऐतिहासिक वैवाहिक पद्धती अस्तित्वात होती. म्हणून त्यांना एकसंध कायद्याच्या कक्षेत आणणे हे धार्मिक नव्हे—कायदेशीर पाऊल होते.
हा कायदा लागू झाला म्हणजे त्यांचे धर्म हिंदू झाले असे नव्हे. हिंदू कायदा.किंवा
Hindu Law हे नाव केवळ ’विधेयकाचे नाव’ आहे; धर्माचे नाही.
डॉ. आंबेडकरांनी स्वतः संसदेत स्पष्ट केले—
“हिंदू म्हणजे वेद मानणारा नव्हे. या कायद्यात हिंदू शब्दाचा अर्थ विधायी सोयीचा आहे. बौद्ध, जैन, शीख यांना एकसंध नागरी कायद्याच्या चौकटीत आणणे हे राष्ट्रीय एकतेचे पाऊल आहे.”
हे शब्द वाचल्यानंतरही “बौद्ध हे हिंदू आहेत” असा दावा करणे म्हणजे आंबेडकरांच्या भूमिकेचे विकृतीकरणच.
संसदेत आंबेडकरांचा ठाम प्रतिवाद
संसदेत जैन, बौद्ध आणि शीख यांचे हितकांक्षी काही सदस्य म्हणत होते—
“आम्हाला हिंदू कायद्यात का टाकता?”
त्यावर बाबासाहेब म्हणाले—
“मी कोणालाही हिंदू बनवत नाही. परंतु विवाह, वारसा, दत्तक यांसारख्या लौकिक बाबींसाठी एकच कायदा ठेवणे हे राष्ट्रीय एकात्मतेसाठी आवश्यक आहे.”
त्यांनी पुढे अत्यंत निर्णायक विधान केले
“समान नागरी कायदा हवा असेल तर हिंदू कोड ही त्याची पहिली पायरी आहे.”
याचा अर्थ स्पष्ट—
व्यक्तिगत कायद्यातील एकसंधता आणि धर्मातील स्वातंत्र्य यात कुठलाही संघर्ष नाही.
बुद्ध, महावीर आणि शीख गुरूंच्या परंपरेचा ऐतिहासिक संदर्भ
बुद्ध, महावीर किंवा गुरु नानक यांनी वैवाहिक किंवा वारसाहक्काची स्वतंत्र कायदा पद्धती निर्माण केली नाही.
त्यांनी तात्त्विक आणि नैतिक क्षेत्रात स्वतंत्र धर्म निर्माण केला; पण लौकिक कायदे स्वतंत्रपणे परिभाषित केले नाहीत.
म्हणूनच त्यांच्या अनुयायांचा विवाह, दत्तक, वारसा हा ऐतिहासिक हिंदू सामाजिक पद्धतीवरच आधारित राहिला.
याचा अर्थ धर्म हिंदू झाला असा नसून—
लौकिक कायदा स्वतंत्र नव्हता, धर्म मात्र पूर्णतः स्वतंत्र होता.
समान नागरी संहितेकडे वाटचाल
डॉ. आंबेडकरांनी आखलेला मार्ग स्पष्ट होता—
प्रथम हिंदू, बौद्ध, जैन आणि शीख यांचा कायदा एकत्रित करावा, नंतर इतर समाजांनाही त्यामध्ये हळूहळू समाविष्ट करून अखेर एक सर्वसमावेशक नागरी संहिता लागू करावी.
त्यांनी संसदेत म्हटले—
“कायद्याची एकच पद्धत नसल्यास राष्ट्राची एकता धोक्यात येते.”
हे विधान धर्मांतर नव्हे, तर राष्ट्रीय एकात्मतेचा उच्चतम विचार आहे.
निष्कर्ष : कायदा, संविधान आणि आंबेडकरी विचार—तीनही स्पष्ट सांगतात

१) संविधानातील अनुच्छेद २५ धर्मस्वातंत्र्याचा हक्क देतो; धर्म विलीन करत नाही.
२) स्पष्टीकरण 2 हा फक्त सामाजिक सुधारणा कायद्यांचा समान उपयोग सुनिश्चित करतो.
३) हिंदू कायदे हे लौकिक कायदे आहेत; धार्मिक नाहीत.
४) डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी बौद्ध, जैन, शीख यांना कधीच ‘हिंदू’ ठरवले नाही; उलट धर्मस्वातंत्र्याचा आग्रही पुरस्कार केला.
५) बौद्ध, जैन आणि शीख हे स्वतंत्र धर्म आहेत—इतिहास, तत्त्वज्ञान आणि संविधान तिन्ही स्तरांवर.
अखेरीस सत्य एकच—
बौद्ध, जैन आणि शीख हे संविधानाने दिलेल्या पूर्ण धार्मिक स्वातंत्र्यासह स्वतंत्र धर्म आहेत. त्यांना हिंदू बनवणारी कुठलीही संवैधानिक तरतूद नाही.
या चुकीच्या समजुतींचा अंत होणे हीच खऱ्या अर्थाने संविधानिक साक्षरतेची गरज आहे.
डॉ बाबासाहेब आंबेडकर हे कायदे पंडित होते.कायद्याच्या मसुद्याचे ते कुशल कारागीर होते.कमीत कमी शब्दात कायद्यांना परिभाषित करून अर्थ व्यक्त करण्यासाठी पुनरावृत्ती टाळली जाते. नेमके हेच संविधान अनुच्छेद 25 आणि हिंदू कायद्या बाबत झाले आहे . कायदा शास्त्रात इंटरप्रिटेशन ऑफ लॉ हा स्वतंत्र विषय आहे. या विषया नुसार व्याख्यांचे अर्थबोध घ्यायचे असतात. व्याखेचा मथळा, व्याख्या,स्पष्टीकरण इत्यादी समग्रपणे लक्षात घेऊन अर्थ काढायचा असतो. पृथक पृथक अर्थ काढला जात नाही.

कायद्याचा अर्थ वलावण्याची तत्त्वे : Interpretation of Law / Interpretation of Statutes

कायद्याचा अर्थ लावणे (Statutory Interpretation) हे कायदा शास्त्रातील स्वतंत्र व अत्यंत महत्त्वाचा विषय आहे. कोणतीही कलम, व्याख्या किंवा स्पष्टीकरण यांचा अर्थ स्वतंत्रपणे, वेगळ्या स्वरूपात न लावता समग्र संदर्भ, उद्देश, रचना आणि कायद्याची भाषा यांचा एकत्रित विचार करून लावायचा असतो. कायदा वाचताना अक्षरशः (literal) शब्द न पाहता, त्या शब्दांमागचा उद्देश (intention), व्याप्ती (scope) आणि न्याय (equity) समजणे हे प्राथमिक कर्तव्य मानले जाते.
कायद्याचा अर्थ लावताना खालील मूलभूत तत्त्वे अनुसरण्याची गरज असते:
१) समग्र वाचन (Holistic Reading / Reading the Statute as a Whole)

कोणत्याही कलमाचा अर्थ त्यातील केवळ एखाद्या शब्दावरून किंवा एखाद्या उपकलमावरून ठरवला जात नाही.
तो संपूर्ण कायद्याच्या उद्देशाशी (Object of the Act) आणि रचनेशी (Scheme of the Act) जोडूनच ठरवावा लागतो.

व्याख्येचा मथळा (Title / Marginal Note)

व्याख्या (Definition Clause)

स्पष्टीकरण (Explanation)

उद्देशिकेतील हेतू (Preamble / Statement of Objects and Reasons)
संपूर्ण प्रकरणाचा संदर्भ (Context)
हे सर्व एकत्रित वाचूनच योग्य अर्थ मिळतो.
याला विधानशास्त्रात म्हणतात:
“Context is the king in interpretation

२) शब्दांचा साधा व नैसर्गिक अर्थ (Literal Rule / Plain Meaning Rule)

कायद्याचा शब्दप्रयोग जर स्पष्ट, सोपा आणि कोणत्याही संदिग्धतेविना असल्यास तो शब्द त्याच्या साध्या, सामान्य आणि दैनंदिन अर्थाने समजावा.
उदा. “shall” = कर्तव्य / अनिवार्यता
“may” = पर्यायी / discretion
“person” = व्यक्ती, संस्था, कंपनी, ट्रस्ट इत्यादी
परंतु हा नियम बहुधा पहिली पायरी असतो; नंतरचे तत्त्वे निर्णायक ठरतात.
3) उद्देशवादी तत्त्व (Purposive Rule / Mischief Rule – Heydon’s Rule)

हेडनच्या नियमाप्रमाणे, कायदा तयार करताना कोणती “वाईट पद्धत / mischief” दूर करायची होती, काय हा कायदा निर्माण करण्यामागे हेतू होता, हे समजून अर्थ लावावा.

या तत्त्वानुसार :

1. पूर्वी काय स्थिती होती?
2. कुठली त्रुटी (mischief) आढळली?
3. त्या त्रुटी दूर करण्यासाठी कायद्याने कोणते प्रावधान केले?
4. न्यायालयाचा अर्थ त्या उद्देशाला पूरक हवा.
   या तत्त्वाला आधुनिक न्यायालये सर्वाधिक महत्त्व देताव
   4) विधानकर्त्याचा हेतू (Legislative Intent)

कायद्याचा अर्थ लावताना त्या कायद्याच्या निर्मितीमागील उद्देश, होता चर्चासत्रे, पृष्ठभूमी आणि विधानकर्त्याचे उद्दिष्ट लक्षात घेतले जाते.

यासाठी वापरले जाणारे स्रोत :
उद्देशिका (Preamble)
Law Commission Reports
Constituent Assembly Debates
Statement of Objects and Reasons
Committee Reports
Legislative intent समजल्याशिवाय न्याय्य अर्थ लावणे अशक्य असते.
5) व्याख्या व स्पष्टीकरण (Definition & Explanation) यांची भूमिका
कायद्यातील Definition clause हा कायद्याच्या वापरासाठी विशेष तांत्रिक व विधायी अर्थ सांगतो.
हा शब्दकोशातील अर्थापेक्षा वेगळा असू शकतो.
स्पष्टीकरण (Explanation) ही स्वतंत्र तरतूद नसते;
ते मूळ तरतूदीला स्पष्ट अर्थ देण्यासाठी असते.
स्पष्टीकरणाने मजकुराचा मूलभूत हेतू बदलत नाही, तर तो अधिक स्पष्ट करते.
म्हणूनच स्पष्टीकरणाचे वाचन स्वतंत्रपणे करता येत नाही.
ते मूळ कलमाशी जोडूनच समजावे लागते.
6) तर्कसंगत व न्याय्य अर्थ (Harmonious Construction

कायद्यातील दोन तरतुदी जर परस्पर विरोधी वाटत असतील तर न्यायालय ‘harmonious construction’ वापरते.
या तत्त्वानुसार :
कोणतेही प्रावधान निरर्थक ठरू नये
दोन तरतुदी एकमेकांना पूरक ठरतील असा अर्थ घ्यायचा
संविधानातील कलमेही एकमेकांना पूरक आहेत असे मानले जाते
उदा.:
अनुच्छेद २५ आणि अनुच्छेद २६ (धार्मिक संस्थांचे हक्क)
हे दोन्ही परस्पर विरोधी नसून पूरक आहेत.
7) सामाजिक कल्याण व सुधारणा प्रधानता (Beneficial / Social Welfare Interpretation)
पुरुष, स्त्री, कामगार, अल्पसंख्यांक, अनुसूचित जाती–जमाती, बालक, पर्यावरण
अशा क्षेत्रांतील कायद्यांचा अर्थ न्याय, समता आणि सामाजिक कल्याणाच्या दृष्टीने लावला जातो.
याला “Beneficial Legislation” असे म्हणतात.
8) ‘Expressio unius est exclusio alterius’

(एखादी गोष्ट नमूद म्हणजे बाकी वगळली गेली)
कायद्यात एखाद्या यादीत काही विशिष्ट गोष्टी नमूद असतील तर बाकीच्या गोष्टी विचारात घेतल्या जात नाहीत.

ही पद्धत वगळण्याची पद्धत आहे.
9) ‘Ejusdem Generis’
(त्याच प्रकारातील)
कायद्यात अनेक विशिष्ट शब्दांच्या मागे “इतर” (others / etc.) लिहिलेले असल्यास
त्या “इतरां”चा अर्थही त्याच प्रकारातील गोष्टी करणे आवश्यक असते.
उदा.:
“Knives, swords, daggers and other weapons”
→ “other weapons” म्हणजे आग्नेयास्त्रे नाही, तर त्याच प्रकारची कापणारी शस्त्रे.
10) ‘Noscitur a sociis’

शेजारील शब्दांवरून अर्थ निश्चित करणे

एक शब्दाचा अर्थ शेजारील शब्दांचा संदर्भ पाहून ठरवला जातो.

11) न्यायालयाचा कर्तव्यनिष्ठ दृष्टिकोन
न्यायालयाचा दृष्टिकोन तीन तत्त्वांवर आधारलेला असतो :

1. कायद्याच्या उद्देशाशी प्रामाणिक राहणे
2. शब्दांचा योग्य अर्थ लावणे
3. न्याय्य व सामाजिक परिणाम लक्षात घेणे
   न्यायालये कधीही अर्थ असा लावत नाहीत की
   कायद्याचा हेतूच फोल ठरावा.
   अर्थबोध करताना सर्वात मोठा नियम
   कायद्याचा अर्थ पृथक-पृथक न लावता, संपूर्ण संदर्भ, उद्देश, व्याख्या, स्पष्टीकरण आणि विधानकर्त्याचा हेतू—हे सर्व एकत्रित वाचून लावायचा असतो.स्पष्टीकरण
   ने मूळ प्रावधानाचा हेतू बदलत नाही. व्याख्या
   ही विधायी असते; शब्दकोशी अर्थ नसतो.
   Preamble आणि Objects & Reasons यातून हेतू स्पष्ट होतो.
   यामुळेच अनुच्छेद २५ चा अर्थ “हिंदू = बौद्ध, जैन, शीख” असा होत नाही, कारण तो विधानकर्त्याच्या हेतूला, कलमाच्या उद्देशाला आणि धर्मस्वातंत्र्याच्या तत्त्वाला विरोधात जातो. डॉ बाबासाहेब आंबेडकरांनी रचलेली
   ही साविधानिक तरतूद बदलण्याची मुळीच गरज नाही.मूळ संविधानातील एक एक शब्द बाबांच्या हाताने लिहिला आहे. म्हणून तो अतिशय पवित्र शब्द आहे. बोधिसत्वाच्या रचनेत तोडमरोड कराल तर भविष्य माफ करणार नाही.

अनिल वैद्य
✍️✍️✍️✍️

संपूर्ण महाराष्ट्रातील घडामोडी व ताज्या बातम्या तसेच जॉब्स/शैक्षणिक/ चालू घडामोडीवरील वैचारिक लेख त्वरित जाणून घेण्यासाठी आमच्या व्हाट्सअँप चॅनलला Free जॉईन होण्यासाठी या लिंकला क्लीक करा

तसेच खालील वेबसाईटवर Click करा
दैनिक जागृत भारत