समाज माध्यमातून साभार
प्रस्तावना: अमेरिकेचेमाजी व्यापार सल्लागार पीटर नवारो यांनी ‘ब्राह्मण पेट्रोलचे फायदे घेतात’ असे विवादास्पद विधान केले. हा फक्त एक अपघात नसून, भारताच्या आर्थिक आणि सामाजिक रचनेवर होत असलेल्या आंतरराष्ट्रीय निरीक्षणाचा भाग आहे. हे विधान का झाले, यामुळे भारताच्या उच्च जातीय elite वर्गाची कशी उघडकी झाली, याचे परिणाम काय आणि भविष्यात या वर्गाची प्रतिक्रिया कशी असेल, याचे येथे विश्लेषण …
Advocate Deepak Bhingardeo.
१. अमेरिकेने हे विधान का केले?
पीटर नवारो हे एक राष्ट्रवादी आर्थिक तज्ज्ञ आणि अमेरिकेच्या हितांचे कट्टर समर्थक आहेत. त्यांच्या दृष्टिकोनातून हे विधान करण्यामागील मुख्य कारणे आहेत:
· टेक्नॉक्रॅटिक निरीक्षण: अमेरिकेच्या अधिकाऱ्यांसाठी, भारत हा एक महत्त्वाचा पण गुंतागुंतीचा आर्थिक भागीदार आहे. भारतातील आर्थिक असमानता, भ्रष्टाचार आणि अकार्यक्षमता यामुळे अमेरिकेच्या व्यापारी आणि भूराजकीय हितांना धोका निर्माण होऊ शकतो असे त्यांना वाटते. नवारोंचे विधान हा भारताच्या आर्थिक व्यवस्थेतील एका ‘अडथळ्याचा’ (बॅरियर) उल्लेख आहे — की येथे meritocracy (योग्यतेवर आधारित व्यवस्था) पूर्णपणे राबत नाही.
· भारतावर दबाव आणणे: अशी टीका हा एक प्रकारचा राजनैतिक दबाव आहे. अमेरिकेला असे दाखवायचे आहे की ते भारताच्या अंतर्गत समस्यांवर लक्ष ठेवत आहेत आणि जर भारताने खुली आणि स्पर्धात्मक अर्थव्यवस्था पुढे नेली नाही, तर ते त्याला आंतरराष्ट्रीय स्तरावर हेलकावे देऊ शकतात.
· एक सोयीस्कर स्टीरियोटाइप नवारो सारख्या बाहेरच्या व्यक्तीसाठी, भारतातील जटिल सामाजिक समस्येचे विश्लेषण करणे कठीण आहे. ‘ब्राह्मण’ हा शब्द त्यांच्यासाठी एक सहज ओळखला जाणारा, स्टीरियोटाइपिकल शब्द आहे जो सत्ता, elite वर्ग आणि ऐतिहासिक वर्चस्व दर्शवतो. त्यामुळे त्यांनी एका जटिल प्रश्नाला एक साधे (आणि आक्षेपार्ह) नाव दिले.
२. भारतीय ‘ब्राह्मण’ (Elite वर्ग) ची उघडकी कशी झाली?
नवारोच्या या विधानाने भारतातील सत्ताधारी elite वर्गाची अनेक पातळ्यांवर उघडकी केली:
· ‘मेरिट’ च्या आवरणाखालील सत्य: या elite वर्गाने नेहमी ‘मेरिट’ (योग्यता) आणि ‘स्पर्धा’ या शब्दांनी आपली यशस्वी कारकीर्द स्पष्ट केली आहे. पण नवारोच्या विधानाने हे स्पष्ट केले की, जागतिक नजरेत, ही ‘योग्यता’ ही खूप मोठ्या प्रमाणात ऐतिहासिक सुविधा, श्रीमंत कोचिंग, सामाजिक नेटवर्क आणि सांस्कृतिक वर्चस्व यावर अवलंबून आहे. त्यांना मिळालेली सुरुवातच इतरांपेक्षा पुढे आहे हे उघड झाले.
· आरक्षणावरील विरोधाची खोट: हा वर्ग आरक्षणावर नेहमीच ‘मेरिट’ खच्ची होतोय असे म्हणत आला आहे. पण हे विधान म्हणते, की जर खरोखरच ‘मेरिट’ची चिंता असेल, तर त्या लोकांनी प्रथम शैक्षणिक आणि आर्थिकदृष्ट्या मागासलेल्या समूहांना समान संधी निर्माण करण्यासाठी पाठिंबा द्यायला हवा, फक्त आरक्षणाविरुद्ध बोलून थांबता कामा नये.
· आंतरराष्ट्रीय प्रतिमेस धक्का: भारत जगात ‘डिजिटल इंडिया’ आणि ‘नवीन उद्योजकता’ची प्रतिमा घडवतो आहे. पण असे विधानामुळे जगाच्या नजरेसमोर भारताची जुनी, जातीय विषमतेचीच प्रतिमा येते. यामुळे देशाच्या आंतरराष्ट्रीय प्रतिष्ठेस धक्का बसतो.
३. या उघडकीचे परिणाम
· राजकीय आणि सामाजिक वादात भर: हे विधान भारतातील आधीच तणावग्रस्त असलेल्या जातीय वादाला नवीन इंधन देईल. राजकीय पक्ष याचा फायदा घेऊन आपापल्या मतदारसंघासमोर ‘बाहेरील शक्ती आपल्यावर टीका करतात’ असे नाटक करतील.
· Elite वर्गात राग आणि बचावात्मक वृत्ती: या टीकेमुळे या वर्गात रागाची लाट निर्माण होणे स्वाभाविक आहे. त्यांना असे वाटेल की त्यांच्या कष्टाला आणि यशाला दुर्लक्ष करून त्यांना फक्त जातीच्या नावाने ओळखले जात आहे. त्यामुळे ते बचावात्मक होतील.
· आंतरराष्ट्रीय गुंतवणुकीवर परिणाम: जगातील गुंतवणूकदार आता भारतातील कंपन्यांमधील ‘डायव्हर्सिटी’ (विविधता) आणि ‘इन्क्लुजिव्हनेस’ (समावेशकता) बद्दl अधिक प्रश्न विचारू शकतात. कंपन्यांच्या कर्मचाऱ्यांची जातीय रचना हा एक नवीन मुद्दा बनू शकतो.
४. भविष्यात या Elite वर्गाची संभाव्य response
भविष्यात, या elite वर्गाकडून खालील प्रतिक्रिया अपेक्षित आहेत:
- व्यक्तिगत यशावर भर: ते आपल्या यशाची कथा सांगत राहतील — कसे फक्त कष्टाने आणि बुद्धिमत्तेने ते यो शिखरावर पोहोचले. ‘जात’ हा घटक पूर्णपणे नाकारता येणार नाही, पण तो फक्त एक छोटासा भाग आहे असे म्हणत राहतील.
- टीकेला ‘भारतविरोधी’ म्हणणे: अशा कोणत्याही आंतरराष्ट्रीय टीकेला ते ‘भारताच्या प्रतिमेस धक्का पोहोचवणारी’, ‘देशाविरुद्धची साजिश’ आणि ‘भारताच्या आंतरिक बाबींत हस्तक्षेप’ असे लेबल लावतील. ही एक सोयीस्कर बचावाची रणनीती आहे.
- आरक्षणाविरुद्धची मोहीम तीव्र करणे: ‘जर बाहेरील लोक आपल्यावर टीका करतात, तर आपली व्यवस्था आणि आरक्षण यामुळे होत असलेले नुकसान दाखवणे आवश्यक आहे’ असे तर्क करून ते आरक्षणाविरुद्धची मोहीम आणखी तीव्र करू शकतात.
- प्रतीकात्मक पावले: काही प्रबुद्ध लोक समाजकार्य, मार्गदर्शन आणि छात्रवृत्ती यासारख्या प्रतीकात्मक पावलांद्वारे आपली ‘सामाजिक जबाबदारी’ पूर्ण करत आहेत असे दाखवण्याचा प्रयत्न करू शकतात, पण मूलभूत व्यवस्था बदलण्यासाठी पाठिंबा द्यायचा नाही.
पीटर नवारोचे विधान एका बाह्य टीकेपेक्षा जास्त महत्त्वाचे आहे. त्याने भारताच्या सत्ताधारी वर्गासमोर एक आरसा धरला आहे. भविष्यातील वाटचाल ही यावर अवलंबून आहे की हा वर्ग या टीकेला दुर्लक्ष करतो, रागावतो की स्वतःच्या विशेषाधिकारांची जबाबदारी पेलून खरीखुरी समान संधीची व्यवस्था उभारण्यासाठी पुढाकार घेतो. भारताची आर्थिक प्रगती आणि सामाजिक शांतता या दोन्हीसाठी हा एक निर्णायक मुद्दा ठरू शकतो.
Advocate Deepak Bhingardeo
संपूर्ण महाराष्ट्रातील घडामोडी व ताज्या बातम्या तसेच जॉब्स/शैक्षणिक/ चालू घडामोडीवरील वैचारिक लेख त्वरित जाणून घेण्यासाठी आमच्या व्हाट्सअँप चॅनलला Free जॉईन होण्यासाठी या लिंकला क्लीक करा
तसेच खालील वेबसाईटवर Click करा
दैनिक जागृत भारत
