कोकण कारवार केरळ, बौद्ध वारसा असलेली किनारपट्टी सरळ

Ancient Buddhist Culture on West Coast of India

सोपाऱ्या पासून गोव्यापर्यंतचा जो किनारा आहे त्यास कोकण किनारपट्टी म्हणतात आणि गोव्यापासून कोचीन बंदरापर्यंत जो समुद्र किनारा आहे त्याला मलबार किनारपट्टी म्हणतात. या कोकण किनारपट्टी आणि मलबार किनारपट्टीवरील बंदरातून सिलोनकडे जाण्याचा प्राचीनकाळी व्यापारी जहाजांचा मार्ग होता. म्हणूनच कोचीन आणि कोंकण यांचा संबंध लंकेतील बौद्ध विहारांशी होता असे म्हटले तर तुम्हाला आश्चर्य वाटेल. पण सत्य समोर दिसत असून देखील आजपर्यंत त्या दृष्टीने संशोधन केले गेले नाही. प्राचीन काळी व्यापाऱ्यांनी दान दिल्यामुळेच व्यापारी मार्गावर लेण्या कोरल्या गेल्या आहेत हे लक्षात घ्यावे. म्हणूनच कान्हेरी, कोंडीवते, कुडा लेणी, कुडाळ, कुणकेश्वर, गुहागर यांचा एकेकाळी केरळातील कोझिकोडे (कालिकत)विहार आणि श्रीलंकेतील कुडा दंबुला विहार आणि गुहा गल विहार यांचे बरोबर संपर्क होता.

सम्राट अशोकाने ज्या अहर्तांना दक्षिणेस पाठवले त्यांची नावे थेररक्षित, धर्मरक्षित, महारक्षित अशी होती. त्यांनी भरुचपासून केरळातील कोचीन बंदरापर्यंत धम्माचा प्रसार केला. प्राचीन काळी भरूच बंदरातून निघालेली व्यापारी जहाजे सोपारा – कुडा – गुहागर – कुडाळ, बसरुर, भटकळ आणि कोची बंदरे घेत सिरीलंकेत दाखल होत असत. त्यामूळे त्याकाळी छोट्या आणि मोठया बंदरांचा विकास झाला. तसेच राज्यकर्ते, व्यापारी आणि जमीनदार (खोत) यांनी लेणी कोरण्यासाठी, स्तूप उभारण्यासाठी आणि विहार बांधण्यासाठी दान दिले. त्यामुळे देखील बौद्ध संस्कृतीचा प्रसार कोकण आणि केरळ किनारपट्टीवर झाला. सोपारा, कुडा, कोची, कोझिकोडे या ठिकाणी बौद्ध संस्कृतीचे अवशेष आढळले आहेत. कुडा गावातील मंदिराचा जिर्णोद्धार करताना सन २०१० मध्ये तेथे बुद्धशिल्प सापडले होते. म्हणूनच पश्चिम समुद्र किनारपट्टी वरील खाडीच्या मुखा जवळील व आतील सर्व ठिकाणे प्राचीनकाळी बौद्ध संस्कृतीने एकमेकास जोडली गेली होती असे ठामपणे म्हणावेसे वाटते.

पुढे संपूर्ण कोकण किनारपट्टीवर थेरवादी, महायान आणि वज्रयान यांचाही प्रसार झाला. म्हणूनच कोकण-केरळची प्राचीन संस्कृती आणि लंकेतील संस्कृती यांबाबत साम्य दिसते. घोडबंदर जवळील कान्हेरी लेणी, वर्सोवा किनारपट्टी जवळील कोंडिवते लेणी, दापोलीची पन्हाळेकाजी लेणी, खोपोलीची ठणाळे लेणी, मळवलीची कार्ला -भाजे – बेडसे लेणी, कर्जतची कोंढाणे लेणी, राजापूर खाडीची कुडा लेणी, महाड बंदर जवळची गंधारपाले लेणी, बसरुर विहार आणि लंकेतील डंबूला बौद्ध विहार आणि कन्याकुमारी स्तूप येथे प्राचीन काळी बौद्ध भिक्षूंचे येणे जाणे होत होते. वरील सर्व ठिकाणी खाडीतून येण्यासाठी छोटी बंदरे होती. दापोली ठिकाणाचे मूळ नाव दापल्ली आहे आणि खोपोलीचे खोपल्ली आहे. पल्ली हे नाम प्राचीन बौद्ध प्रार्थना स्थळ आणि संस्कृतीशी निगडित आहे, हे जगजाहीर आहे. तेलगू भाषेत पल्ली म्हणजे गांव ! परंतु त्याहून प्राचीन तामिळ भाषेत तिरूचिरापल्ली या सुप्रसिद्ध नावाचे गाव (आता शहर !) आहे. महाराष्ट्र आणि कर्नाटकमध्ये पल्लीचे वली झाले. जसे मळवली, चांदिवली, बोरीवली, विक्रवली (विहार तलाव) इत्यादी. असा हा भरभराट असलेला एकेकाळचा बौद्ध सांस्कृतीक प्रदेश धम्म विरोधी कारवाया नंतर हळुहळू लयास गेला. त्यामुळे समुद्री व्यापार देखील खंडित होत गेल्याने अनेक जुनी बंदरे गाळ साठल्याने नामशेष झाली. मात्र सिरीलंका समुद्राने वेढलेले बेट असल्यामुळे तेथील संस्कृतीवर आघात होऊ शकला नाही. यामुळे ती आजपर्यंत शुद्ध स्वरूपात टिकून राहिली.

Oceanography आणि Marine Archaeology या क्षेत्रातील संशोधनामुळे प्राचीन संस्कृतीचे अनेक पुरावे सापडत आहेत. प्राचीन पश्चिम सागरी मार्ग आणि तेथे झालेले संशोधन ( मालवण, सोपारा, घारापुरी, चौल, होनावर, गोपाकपत्तना ) याद्वारे अनेक गोष्टी उजेडात येत आहेत. त्याच अनुषंगाने व्यापाऱ्यांबरोबर धम्माचा देखील प्रसार कसा झाला या दृष्टीने देखील संशोधन झाले पाहिजे. कारण समोर दिसत असलेले पुरावे पाहता पश्चिम किनारपट्टीत प्राचीनकाळी बौद्ध संस्कृती नांदत होती हे सत्य उजळ होत आहे. परंतु काही अतीहुषार लोकांनी कोकण प्रांत हा परशुरामाचा प्रांत असल्याचा ढोल बडविला आहे. त्यामूळे अनेक संशोधक घाबरून तिथेच थबकतात आणि सत्य इतिहासाकडे जाण्यासाठी उंबरठा ओलांडतच नाहीत. परशुरामाची भूमी असल्याचा एक तरी पुरावा आजपर्यंत कुणाला मिळाला आहे काय ? आणि मिळणार तरी काय ? असो, आजच्या भारतीय संशोधकांची मानसिकता ही काल्पनिक गोष्टींना प्राधान्य देणारी आणि अंधश्रद्धेला बळकटी देणारी आहे. तरी प्रत्यक्षदर्शी पुराव्यावरून सत्य जाणावे. सुज्ञ व्हावे. आपली प्राचीन संस्कृती ओळखावी. अज्ञ लोकांच्या रांगेत उभे राहू नये.

—+ संजय सावंत.

✴️❄️✴️❄️✴️

संपूर्ण महाराष्ट्रातील घडामोडी व ताज्या बातम्या तसेच जॉब्स/शैक्षणिक/ चालू घडामोडीवरील वैचारिक लेख त्वरित जाणून घेण्यासाठी आमच्या व्हाट्सअँप चॅनलला Free जॉईन होण्यासाठी या लिंकला क्लीक करा

तसेच खालील वेबसाईटवर Click करा
दैनिक जागृत भारत