स्त्रीच्या जीवनात अंधश्रद्धेची पाळेमुळे इतकी खोलवर रुजलेली आहेत की, शिक्षण, अधिकार, आणि हक्क मिळूनही ती त्यातून पूर्णपणे बाहेर पडू शकलेली नाही. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, महात्मा जोतीराव फुले, आणि संत गाडगेबाबा यांनी महिलांच्या शिक्षणासाठी आणि सक्षमीकरणासाठी कठोर परिश्रम घेतले. यामुळे महिलांनी शिक्षण घेतले, स्वतःचे अस्तित्व ओळखले, आणि काही प्रमाणात पुरुषसत्ताक व्यवस्थेला विरोध केला. पण आजही अशिक्षितच नव्हे, तर उच्चशिक्षित महिला देखील अंधश्रद्धेच्या आहारी जाताना दिसतात. हा विरोधाभास सामाजिक, मानसिक, आणि सांस्कृतिक दृष्टिकोनातून समजून घ्यावा लागेल.
👉महिला आणि अंधश्रद्धेची व्याप्ती: काही घटनांमधून विचार
1. सत्संगातील चेंगराचेंगरी
उत्तर प्रदेशातील हाथरस येथे एका सत्संगात चेंगराचेंगरीत अनेक महिला मृत्युमुखी पडल्या. ही काही पहिली घटना नाही. भारतातील बहुतेक धार्मिक कार्यक्रमांत महिलांची संख्या जास्त असते. त्या मानसिक शांतीसाठी, किंवा “समस्यांचे निराकरण” म्हणून या कार्यक्रमांना हजेरी लावतात. हा उपाय नसून फक्त त्यांच्या अंधश्रद्धेचे प्रदर्शन आहे.
2. डॉक्टर असूनही अंधश्रद्धेचा आधार
एक डॉक्टर असलेल्या महिलेने वैद्यकीय उपचारांऐवजी एका बुवाकडे “भूतबाधा” काढण्यासाठी पैसे खर्च केले. शिक्षण असूनही ती “आधुनिक विज्ञान” विसरून या बाबांच्या प्रभावाखाली गेली. यावरून स्पष्ट होते की, शिक्षण हेच अंधश्रद्धेमधून सुटण्याचे अंतिम साधन नाही.
3. गाडगेबाबा आणि सामाजिक सुधारणा
गाडगेबाबांनी अंधश्रद्धेविरोधात कठोर प्रचार केला. त्यांनी महिलांना स्वच्छतेचे, शिक्षणाचे महत्त्व पटवून दिले. पण त्यांच्या प्रयत्नांनंतरही, ग्रामीण भागांतील महिलांनी त्यांचे विचार अपूर्ण अंशीच स्वीकारले. बुवा आणि बाबांवर विश्वास ठेवण्याची पद्धत मात्र कायम राहिली.
👉महिलांच्या अंधश्रद्धेच्या आहारी जाण्याची कारणे
1. सांस्कृतिक आणि पारंपरिक बंधने
भारतीय समाजाने महिलांना “संस्कार” आणि “परंपरा” या संकल्पनांच्या जोखडात अडकवून ठेवले आहे. शिक्षणाने महिला प्रगत झाली तरी संस्कृतीने तिच्या विचारांवर आणि कृतींवर परिणाम केला. देवावर श्रद्धा ठेवणे हे तिच्या संस्कारांमध्ये रुजवले गेले आहे.
2. भावनिक दुर्बलता आणि सुरक्षा शोध
अंधश्रद्धा ही केवळ अशिक्षित महिलांची समस्या नाही. उच्चशिक्षित महिलादेखील भावनिक समस्यांमुळे बुवाबाबांच्या पाया पडतात. त्या समाधान, आशा किंवा सुरक्षा शोधण्यासाठी या मार्गांचा अवलंब करतात.
3. पुरुषसत्ताक व्यवस्थेचा प्रभाव
पुरुषप्रधान समाजात महिलांचे विचार आणि इच्छांना फारसे महत्त्व दिले जात नाही. अशा परिस्थितीत, महिला देव, नवस, उपवास यांच्याकडे समस्यांचे समाधान म्हणून पाहतात.
4. समाजाची स्वीकाराची मानसिकता
बुवाबाबांवर विश्वास ठेवणे हा “सामाजिक व्यवहार” बनलेला आहे. महिला स्वतःला समाजात फिट ठेवण्यासाठी या प्रथांचा स्वीकार करतात. याला मानसिक गुलामगिरी म्हणता येईल.
5. शिक्षणाचा अपुरा प्रभाव
शिक्षण म्हणजे केवळ डिग्री मिळवणे नव्हे. शिक्षणाने वैज्ञानिक दृष्टिकोन निर्माण होणे अपेक्षित आहे. पण शिक्षणाचे हे स्वरूप मिळाले नाही तर महिलांमध्ये अंधश्रद्धा कायम राहते.
👉डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, फुले, आणि गाडगेबाबांचे योगदान आणि महिलांच्या सध्याच्या स्थितीवर विचार
1. बाबासाहेब आंबेडकरांचे योगदान
डॉ. आंबेडकर यांनी महिलांना शिक्षण, हक्क, आणि समानतेसाठी आवाज दिला. त्यांनी हिंदू कोड बिलाद्वारे महिलांना मालकीचे अधिकार दिले. त्यांच्या कार्यामुळे महिलांचे आयुष्य सुधारले, पण मानसिक गुलामगिरी अजूनही टिकून आहे.
2. महात्मा फुले आणि सावित्रीबाई फुले यांचे शिक्षणकार्य
सावित्रीबाई फुले यांनी महिलांसाठी शाळा सुरू केल्या. त्यांनी महिलांना विचार करण्याची स्वतंत्रता दिली. मात्र, शिक्षण पूर्णतः वैज्ञानिक दृष्टिकोन रुजवण्यात अपयशी ठरले.
3. संत गाडगेबाबांचे प्रबोधन
गाडगेबाबांनी अंधश्रद्धेविरोधात कठोर भूमिका घेतली. त्यांनी स्वच्छता आणि धार्मिक प्रथांच्या अडचणी दाखवून दिल्या. तरीही, अंधश्रद्धेचा प्रभाव कमी होण्याऐवजी नव्या स्वरूपात पुढे आला.
👉स्त्रियांना अंधश्रद्धेतून मुक्त कसे करायचे?
1. वैज्ञानिक दृष्टिकोन विकसित करणे:
शाळांपासूनच विज्ञानाची महत्त्वाची शिकवण दिली पाहिजे. महिलांमध्ये वैज्ञानिक दृष्टिकोन आणि तर्कशुद्ध विचारांचा प्रचार केला पाहिजे.
2. भावनिक सशक्तीकरण:
महिलांच्या भावनिक गरजा ओळखून त्यांना मानसिक आधार दिला पाहिजे. यामुळे त्या बुवाबाबांच्या मागे जाण्याऐवजी स्वतःच्या समस्या सोडवण्याचा प्रयत्न करतील.
3. प्रबोधन आणि जनजागृती अभियान:
संत गाडगेबाबांच्या विचारांनुसार, समाजात अंधश्रद्धेविरोधात मोठ्या प्रमाणात प्रबोधन हवे. त्यासाठी गावपातळीवर अभियान हवे.
4. कायदेशीर उपाययोजना:
अंधश्रद्धा निर्मूलन कायद्याची कठोर अंमलबजावणी करणे अत्यंत आवश्यक आहे. विशेषतः बुवाबाबांच्या आर्थिक फसवणुकीस थांबवणे गरजेचे आहे.
5. स्त्री सक्षमीकरण चळवळी:
महिलांनी आपल्या हक्कांसाठी जागरूक राहून आत्मनिर्भरता वाढवली पाहिजे.
अंधश्रद्धेची समस्या केवळ शिक्षणाच्या अभावामुळे नाही, तर मानसिक, सामाजिक, आणि सांस्कृतिक प्रभावांमुळे ती अधिक गंभीर होते. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, महात्मा फुले, आणि संत गाडगेबाबा यांच्या प्रयत्नांनंतरही महिलांमध्ये अंधश्रद्धा टिकून आहे, कारण समाजाने त्यांच्या विचारस्वातंत्र्यावर बंधने घातली आहेत. महिलांना या मानसिक गुलामगिरीतून बाहेर काढण्यासाठी शिक्षण, वैज्ञानिक दृष्टिकोन, आणि भावनिक सशक्तीकरण या गोष्टींवर भर देणे गरजेचे आहे. महिला केवळ शिक्षित नाही, तर जागृत होणे काळाची गरज आहे. आणी सर्व महिला शक्ति च्या हातात आहे.महिलेत इतकी शक्ती आहे कि तीने मनापासून या धार्मिक गुलामीच्या जोखडातून बाहेर पडायचे ठरवले तर ती १००% बाहेर पडू शकते.फक्त तीने मनावर घेतले पाहिजे. तीला गुलामगिरीत ठेवणाऱ्या तथाकथित धर्मग्रंथांची जाहिर होळी केली पाहीजे.
कवयित्री महादेवी वर्मा यांची कविता उदाहरण दाखल नक्की प्रत्येक शिक्षित, अशिक्षित महिलेने वाचली पाहीजे. तीला हि कविता नक्कीच विचार करून एक ठोस निर्णय घ्यायला,व अंधश्रद्धेतून बाहेर पडायला मदत करेल असे वाटते.
“मैं हैरान हूं यह सोचकर,
किसी औरत ने क्यों नहीं उठाई उंगली?
तुलसी दास पर ,जिसने कहा,
“ढोल ,गंवार ,शूद्र, पशु, नारी,
ये सब ताड़न के अधिकारी।”
मैं हैरान हूं,
किसी औरत ने
क्यों नहीं जलाई “मनुस्मृति”
जिसने पहनाई उन्हें
गुलामी की बेड़ियां?
मैं हैरान हूं,
किसी औरत ने क्यों नहीं धिक्कारा?
उस “राम” को
जिसने गर्भवती पत्नी सीता को,
परीक्षा के बाद भी
निकाल दिया घर से बाहर
धक्के मार कर
किसी औरत ने लानत नहीं भेजी
उन सब को, जिन्होंने
“औरत को समझ कर वस्तु”
लगा दिया था दाव पर
होता रहा “नपुंसक” योद्धाओं के बीच
समूची औरत जाति का चीरहरण?
महाभारत में?
मै हैरान हूं यह सोचकर,
किसी औरत ने क्यों नहीं किया?
संयोगिता अंबा -अंबालिका के
दिन दहाड़े, अपहरण का विरोध
आज तक !
और मैं हैरान हूं,
इतना कुछ होने के बाद भी
क्यों अपना “श्रद्धेय” मानकर
पूजती हैं मेरी मां – बहने
उन्हें देवता-भगवान मानकर?
मैं हैरान हूं,
उनकी चुप्पी देखकर
इसे उनकी सहनशीलता कहूं या
अंध श्रद्धा , या फिर
मानसिक गुलामी की पराकाष्ठा?
— महादेवी वर्मा
-कांबळेसर, बदलापूर ठाणे
संपूर्ण महाराष्ट्रातील घडामोडी व ताज्या बातम्या तसेच जॉब्स/शैक्षणिक/ चालू घडामोडीवरील वैचारिक लेख त्वरित जाणून घेण्यासाठी आमच्या व्हाट्सअँप चॅनलला Free जॉईन होण्यासाठी या लिंकला क्लीक करा
तसेच खालील वेबसाईटवर Click करा
दैनिक जागृत भारत
