BY (Mr. Rajiv Shinde, M.A Sociology and Buddhist Archeology)

तेल्हारा (थेरमहाविहार/ थेर महाविहार युनिव्हर्सिटी) हे बिहार राज्यातील नालंदा जिल्ह्यातील एकंगरसराय ब्लॉकमधील एक गाव आहे. हे तेल्हारा बौद्ध महाविहार( इसवी सन 1 शतक ते 12 शतक) ठिकाण देखील आहे जे 1ल्या शतकातील आहे. तेल्हारा हे प्राचीन भारतातील बौद्ध महाविहाराचे ठिकाण होते.

2.6-एकरच्या ढिगाऱ्याने आता सर्वात चित्तथरारक शोध लावला आहे – तीन मजली रचना, बौद्ध प्रार्थना हॉल आणि 1,000 पेक्षा जास्त भिक्षू किंवा महायान बौद्ध धर्माचे विद्यार्थी बसण्यासाठी एक व्यासपीठ यांचा पुरावा.

इसवी सन सातव्या शतकात या ठिकाणी भेट देणाऱ्या चिनी प्रवासी ह्युएन त्सांगच्या लिखाणात याचा उल्लेख ‘तेलधका ‘ म्हणून करण्यात आला आहे.
असे म्हणतात की नालंदाच्या पश्चिमेला चार मोठे हॉल आणि तीन पायऱ्या असलेले तेलधका ( तीलधक) बौद्ध महाविहार किंवा विद्यापीठ मगध शासक बिंबिसाराच्या वंशजांपैकी एकाने बांधले होते. बौद्ध महाविहार तांब्याने सजवलेला होता आणि त्यात लहान तांब्याच्या घंटा देखील होत्या ज्या वाऱ्याच्या झुळूकीत हळूवारपणे वाजत होत्या.

तेल्हारा हे कदाचित नालंदाचे समकालीन असावे, हे एकतर विशेष शिक्षणासाठी स्वतंत्र विद्यापीठ असावे किंवा नालंदा विद्यापीठातून पदवीधर झालेले विद्यार्थी येथे विशेष (Specialisation) अभ्यासासाठी येत असावेत.

ए.एम ब्रॉडली, नालंदाचे तत्कालीन दंडाधिकारी, ज्यांनी 1872 मध्ये “तिलास-अकिया” हे विद्यापीठ आणि शिक्षणाचे ठिकाण म्हणून लिहिले होते. ब्रिटीश सैन्य अधिकारी आणि पुरातत्वशास्त्रज्ञ सरअलेक्झांडर कनिंगहॅम, ज्यांनी 1872 ते 1878 दरम्यान या ठिकाणाला भेट दिली होती, त्यांनी “तेलियाधक” असे वर्णन केलेल्या शिलालेखांबद्दल लिहिले ज्यामध्ये सात बौद्ध विहार आहेत आणि जे ह्युएन त्सांगच्या वर्णनाशी जुळते. कोलकाता येथील भारतीय संग्रहालयात तिलधक जागेवरून सापडलेली १२ हातांची सशस्त्र अवलोकितेश्वर बुद्धाची मूर्ती आहे. इसवी सन 7वे शतक ते 12वे शतक या दरम्यान बौद्ध तंत्रशास्त्र यांचा सखोल अभ्यास येथे होत असे.

टेराकोटा बौद्ध विहारातील सील – तेल्हारा येथे सापडलेले एक चक्र – दोन हरणांनी जोडलेले चक्र – नालंदा येथे सापडलेल्या चक्रासारखेच आहेत, जे सुचविते की तेल्हारा किंवा तिलधक हे नालंदा आणि ओदंतपुरी व्यतिरिक्त आणखी एक शिकण्याचे ठिकाण होते..

संपूर्ण महाराष्ट्रातील घडामोडी व ताज्या बातम्या तसेच जॉब्स/शैक्षणिक/ चालू घडामोडीवरील वैचारिक लेख त्वरित जाणून घेण्यासाठी आमच्या व्हाट्सअँप चॅनलला Free जॉईन होण्यासाठी या लिंकला क्लीक करा

तसेच खालील वेबसाईटवर Click करा
दैनिक जागृत भारत