डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांची कोलंबिया विद्यापीठातील पीएच.डी. संपल्यातच जमा होती. ‘ब्रिटिश भारतातील प्रांतीय वित्तव्यवस्थेचा विकास’ असा विषय बाबासाहेबांचा होता. या विषयासाठीची कागदपत्रे त्यांना लंडनलाच मिळण्याची शक्यता होती. पीएचडीचा अखेरचा टप्पा होता आणि बाबासाहेबांना वेध लागले होते लंडनचे. हे १९१६ साल होते. पहिले महायुद्ध सुरू होते. अमेरिका अद्याप युद्धात उतरलेली नसली तरी इंग्लंड उतरलेले होते. आणि, बाबासाहेबांकडे वैध पासपोर्ट नव्हता. वारंवार मागणी करूनही तो मिळत नव्हता. तरूण बाबासाहेबांचा संयम आता मात्र सुटला. कोणताही विचार न करता ते लिव्हरपूलला जाणार्‍या बोटीत बसले. त्यावर बराच गदारोळ झाला. मात्र, बाबासाहेब लंडनला येऊन दाखल झाले.

संदर्भ शोधण्यासाठीच बाबासाहेब आले खरे, पण मग त्यांना ‘लंडन स्कूल ऑफ इकॉनॉमिक्स’चे महत्त्व लक्षात आले. एक तर, अर्थशास्त्राचे मोल बाबासाहेबांना माहीत होते. त्यात, ‘लंडन स्कूल ऑफ इकॉनॉमिक्स’ला अनन्यसाधारण महत्त्व होते. शिवाय, ब्रिटिश पदवीचे मोल अधिक होते. एक म्हणजे, तेव्हाचा भारत हा ब्रिटिश भारत होता. अमेरिका शक्तिमान व्हायला आणखी अवकाश होता. कारण काहीही असो. मात्र, बाबासाहेबांनी ‘लंडन स्कूल ऑफ इकॉनॉमिक्स’ या जागतिक ख्यातीच्या संस्थेत प्रवेश घेतला. काय थोर माणूस असेल हा! एकाच वेळी बाबासाहेब अमेरिकेच्या कोलंबिया विद्यापीठातून पीच.डी. करत होते. त्याचवेळी एलएसईमध्ये एम.एस्सी. करत होते. शिवाय, ‘ग्रेज इन’मधून कायद्याचा अभ्यासही सुरू होता.

मात्र, त्यांच्या अडचणी वाढतच गेल्या.
१९१३मध्ये बाबासाहेबांना अमेरिकेतील कोलंबिया विद्यापीठात प्रवेश मिळाला. परंतु वीस वर्षांच्या या तरुणाला परदेशात शिक्षण घेणे अशक्य होते. सयाजीराव गायकवाड यांनी दर महिन्याला पन्नास पौंड इतकी शिष्यवृत्ती देऊन त्यांना शिक्षणासाठी पाठिंबा दिला. शिष्यवृत्तीच्या अटींनुसार शिक्षण पूर्ण झाल्यावर त्यांना बडोद्याच्या प्रशासनात सेवा बजावणे आवश्यक होते. त्यामुळे १९१७ मध्ये बाबासाहेब भारतात परतले.

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी इंग्लंडमध्ये आणि अमेरिकेत शिकत असताना शेकडो मौल्यवान पुस्तके जमा केली होती. ग्रंथसंपदा ही त्यांच्यासाठी सर्वांत मोठी संपत्ती होती. त्यांनी जवळपास दोन हजारांहून अधिक पुस्तके विकत घेतली. भारतामध्ये परतताना ही पुस्तके जहाजातून पाठवण्यात आली. ती वाहून आणणारे जहाज समुद्रात बुडाले. त्या अपघातात त्यांची संपूर्ण ग्रंथसंपदा पाण्यात गेली!

१९१७ मध्ये बाबासाहेब परदेशातून परतले, तेव्हा त्यांच्या हातात उच्च शिक्षणाचे प्रमाणपत्र होते, परंतु त्यांच्या मार्गात अजूनही जातीच्या भिंती होत्या. बडोद्याच्या सेवेत रुजू झाल्यावर त्यांनी अनुभवल्या त्या तुच्छतेच्या घटना त्यांच्या आयुष्याला वळण देणाऱ्या ठरल्या. मग ते मुंबईत आले. सिडनेहॅम कॉलेजात प्राध्यापक झाले. याच काळात आश्वासक नेतृत्व म्हणून बाबासाहेब उदयास येत होते. १९२०मध्ये बाबासाहेबांनी ‘मूकनायक’ सुरू केले. १९२० हे महत्त्वाचे वर्ष होते. पहिले महायुद्ध संपल्याने जागतिक संदर्भ बदललेले होते. लोकमान्य टिळकांच्या मृत्यूनंतर गांधींकडे कॉंग्रेसची धुरा येत होती. बाबासाहेब आता महत्त्वाचे नेते झालेले होते.

तरीही त्यांना लंडनचे वेध लागलेले होते. कारण, विद्यापीठाने त्यांना दिलेली कालमर्यादा संपत होती. हातात किमान काही पैसे आलेले होते. बाबासाहेबांना लंडनला निघायचे होते. अडचणींचा डोंगर समोर होता. नवजात मुलगी मरण पावलेली. रमाई पुन्हा गरोदर होत्या. यशवंत लहान होता. घरी आर्थिक प्रश्न होते. बडोदा संस्थानाचा ससेमिरा सुरूच होता. ‘मूकनायक’ संकटात सापडले होते. असे सारे असूनही बाबासाहेब लंडनसाठी निघाले.

लंडनमध्ये आल्यानंतर त्यांनी बाकी औपचारिकता पूर्ण केल्या. मात्र, काळ कठीण होता. बाबासाहेबांची रोजची उपासमार सुरू होती. त्याही परिस्थितीत ते निष्ठेने अभ्यास करत राहिले. प्रभाकर पाध्येंनी एक पुस्तक लिहिले आहे. १९३९मध्ये हे पुस्तक आले. त्यातील एक प्रकरण बाबासाहेबांवर आहे. या प्रकरणात त्यांनी म्हटले आहे की, बाबासाहेबांचे लंडनचे वास्तव्य फारच कठीण होते. त्यांची घरमालकीण भयंकर निष्ठुर होती. स्वतः आंबेडकरांनीच त्यांना तसे सांगितले होते. महिना आठ पौंडाचेच भाडे असल्याने ती देईल ते खाणे भाग होते. नंतर या उपासमारीचीही बाबासाहेबांना सवय झाली. जे पैसे येत, त्यातून ते पुस्तके विकत घेत.

एकाच वेळी तीन अभ्यासक्रम पूर्ण करत असलेले बाबासाहेब हे एकमेव विद्यार्थी असावेत. त्याचवेळी जर्मनीतील एका अभ्यासक्रमासाठीही त्यांनी चौकशी केली होती, अशी कागदपत्रे उपलब्ध आहेत. नंतर काही कारणामुळे ते होऊ शकले नाही. मात्र, या माणसाला शिकण्याचे वेड तरी किती असावे!

दरम्यान, बाबासाहेबांना बरे घर मिळाले. फ्रान्सिस नावाची एक महिला आपल्या चार चिमुकल्यांसह तिथे राहात होती. हे घर बाबासाहेबांना मिळाले आणि त्यांचे खूप प्रश्न सुटले. जेवणाची आबाळ संपली. फ्रान्सिस त्यांची चांगली काळजी घेत होती. बाबासाहेबांनी आपले एक पुस्तक ज्या ‘मिस एफ’ला अर्पण केले आहे, तीच ही फ्रान्सिस. बाबासाहेबांच्या भावजीवनात तिला महत्त्वाचे स्थान आहे. हे घर म्हणजेच, ‘१० किंग हेन्रीज् रोड’. इथेच आता आंबेडकर संग्रहालय आहे. चॉक फार्म रेल्वे स्टेशनला लागून असलेले हे घर. इथे बाबासाहेब किमान दीड-दोन वर्षे तरी राहिले असावेत.

बाबासाहेबांनी मग अभ्यासाचा वेग वाढवला. घरची स्थिती बरी नव्हतीच. आर्थिक स्थिती वाईट. त्यात नवजात बाळही दगावले. रमाबाईंची प्रकृती ढासळली. ‘मूकनायक’ ज्यांच्याकडे सोपवले, त्यांनी बाबासाहेबांना भयंकर मनस्ताप दिला. बडोदा संस्थानाचा तगादा सुरूच होता. त्यात १९२२मध्ये राजर्षी शाहू महाराज गेले. मानसिक ताण आणि अविश्रांत अभ्यास यामुळे बाबासाहेबांच्या प्रकृतीच्या तक्रारी सुरू झाल्या. तरीही ते स्वस्थ बसले नाहीत.

१९२३मध्ये त्यांनी आपला प्रबंध ‘लंडन स्कूल ऑफ इकॉनॉमिक्स’ला सादर केला. ‘द प्रॉब्लेम ऑफ रुपी’ म्हणून ओळखला जाणारा हा प्रबंध त्यांनी सादर केला. त्याचे पुस्तकही झाले. बाबासाहेबांनी हे पुस्तक आपल्या आई-वडिलांना अर्पण केले आहे. बाबासाहेबांना दुसरी डॉक्टरेट मिळाली. शिवाय, ते बॅरिस्टरही झाले. एकाच वेळी, दोन डॉक्टरेट आणि बॅरिस्टरी मिळवली, तेव्हा बाबासाहेब अवघ्या एकतीस वर्षांचे होते!
या पदव्या घेऊन बाबासाहेब भारतात आले आणि एक नवे पर्व सुरू झाले!

आज भारतच काय, जगातल्या प्रत्येक देशात बाबासाहेब अभ्यासले जातात.
‘लंडन स्कूल ऑफ इकॉनॉमिक्स’मध्ये तर बाबासाहेबांचा पुतळा आहे आणि कोलंबिया विद्यापीठानेही त्यांना गौरवलेले आहे.

लंडनमधला बाबासाहेबांचा पुतळा बघितला.
त्यांच्या घराच्या खिडकीतून तेव्हा जाणारी रेल्वे आजही जात होती. तिच्यात बसून मी कधी १९२०मध्ये गेलो, ते मलाही समजले नाही!

• संजय आवटे

डेटलाइन_लंडन- १०

संपूर्ण महाराष्ट्रातील घडामोडी व ताज्या बातम्या तसेच जॉब्स/शैक्षणिक/ चालू घडामोडीवरील वैचारिक लेख त्वरित जाणून घेण्यासाठी आमच्या व्हाट्सअँप चॅनलला Free जॉईन होण्यासाठी या लिंकला क्लीक करा

तसेच खालील वेबसाईटवर Click करा
दैनिक जागृत भारत