सर्वांगीण विकासासाठी बोधिसत्व डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी धम्माची दीक्षा दिली

लेखक : आयु. श्याम तागडे,
आय.ए.एस.( सेवानिवृत्त)
१. सर्व लोकांच्या सर्वांगीण विकासासाठी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी धम्माची दीक्षा दिली.

चातुर्वर्ण्य व्यवस्थेमुळे होणाऱ्या अन्यायापासून आपली व आपल्या अनुयायांची सुटका करण्यासाठी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी स्वतः बुद्ध धम्माची दीक्षा घेतली व नंतर आपल्या अनुयायांना धम्माची दीक्षा दिली. बुद्धाचा मार्ग स्वीकारून दुःखातून लोकांना मुक्त करणे हा सुद्धा धम्म दीक्षेमागचा मुख्य उद्देश होता. बुद्ध धम्म हा मानवी विकासाची सर्वोत्तम पातळी गाठण्याची क्षमता धारण करतो व म्हणूनच आपले अनुयायी बुद्ध धम्माच्या पालनातून जीवनाच्या सर्व क्षेत्रात प्राविण्य मिळवतील अशी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांना खात्री होती आणि हाच उद्देश डोळ्यासमोर ठेवून त्यांनी बुद्ध धम्माची दीक्षा आपल्या अनुयायांना दिली.

१३ नोव्हेंबर, १९५६ ला डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी आशा व्यक्त केली की, त्यांचे अनुयायी बुद्ध धम्माच्या प्रचार व प्रसारासाठी सर्व तऱ्हेचा त्याग करतील. १३ नोव्हेंबर, १९५६ ला नवी दिल्ली विमानतळावर डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर म्हणाले, “खऱ्या अर्थाने बुद्ध धम्माच्या पुनरूज्जीवनाचे काम उशिरा सुरू केल्याचा मला खेद वाटतो. मला आशा व विश्वास वाटतो की, माझे लोक स्वतःचे वैयक्तिक सुख बाजूला ठेवून धम्माचे काम प्रामाणिकपणे करतील. मला असाही विश्वास आहे की, बुद्ध धम्माचा भारतात प्रचार व प्रसार करण्यासाठी ते आपला प्रामाणिक संघर्ष सुरू ठेवतील.”
अशाप्रकारे, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी बुद्ध धम्म भारतात रूजविण्यासाठी त्यांच्या अनुयांयाकडून सर्व तऱ्हेच्या त्यागाची अपेक्षा केली होती. त्यामुळे त्यांच्या सर्व अनुयायांची ही जबाबदारी आहे की, त्यांनी बुद्ध धम्माच्या तत्त्वांचे काटेकोरपणे पालन करावे. बुद्ध धम्म म्हणजे आर्य अष्टांगिक मार्गाचे पालन होय. “भगवान बुद्ध आणि त्यांचा धम्म” या ग्रंथात डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी हेच वारंवार सांगितले आहे. त्यांच्या अनुयायांनी, त्यामुळेच कोणत्याही शंकेविना आर्य अष्टांगिक मार्गाचे पालन करण्यास सर्वाधिक प्राधान्य देणे आवश्यक आहे. तथापि, बोधिसत्त्व डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचा धम्म विचार हा फक्त त्यांच्या अनुयायांपुरता मर्यादीत नाही. त्यांनी भारतातील व जगातील सर्व मानवांसमोर भक्कमपणे मांडले की, बुद्ध धम्म हाच फक्त वैज्ञानिक व वैश्विक असा दुःख मुक्तीचा मार्ग आहे व त्यानुसार स्वातंत्र्य, समता, बंधुत्व, न्याय, मैत्री व करूणा या तत्त्वांवर आधारीत समाजाची रचना जागतिक स्तरावर करता येते. अशाप्रकारे, बुद्ध धम्म स्वीकारून व त्याचे महत्त्व सर्वांना पटवून देऊन डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी सर्व जगाच्या विकासासाठी सदाचाराचे साम्राज्य निर्माण करण्याचे ध्येय समोर ठेवले होते.

२. धम्मपालन दररोज केले पाहिजे

बोधिसत्त्व डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांना अपेक्षित होते की, त्यांच्या अनुयायांनी दैनंदिन जीवनात आर्य अष्टांगिक मार्गाचे पालन करावे. धम्माच्या पालनासाठी वारंवार प्रोत्साहन मिळावे म्हणून उपासक आणि उपासिका यांचे मनात बुद्ध, धम्म व संघ याविषयी नेहमीच श्रद्धा असायला पाहिजे. कुटुंबातील सर्व सदस्यांनी बुद्ध, धम्म व संघाप्रती पंचाग प्रणाम करून श्रद्धा व्यक्त केली पाहिजे. बुद्ध, धम्म व संघ या तीन रत्नांना पंचागप्रणाम करून शरण जाणे आवश्यक असते. पंचागप्रणामात बुद्ध मूर्तीसमोर दोन्ही हात, दोन्ही पाय व डोके मिळून बुद्ध, धम्म व संघाला वंदन केले जाते. वंदन करताना उपासक आपले दोन्ही पाय दुमडून, तळपाय मागच्या दिशेने ठेवून, पायावर बसतात. हात जोडून ते छातीसमोर ठेवलेले असतात. दोन्ही हात जोडलेल्या अवस्थेत जमिनीपर्यंत नेऊन हाताचे तळवे जमिनीला स्पर्श करतील अशाप्रकारे ठेवले जातात. बोटे बुद्ध मूर्तीच्या दिशेने वळलेली असतात. हात जमिनीला टेकल्यानंतर डोके खाली करून ते हातांना स्पर्श करेल, अशा तऱ्हेने वाकविले जाते. डोक्याचा हातांना स्पर्श झाला की, उपासक दोन्ही हात जोडलेल्या अवस्थेत कपाळासमोर आणतात व डोके सुद्धा सुरूवातीच्या अवस्थेत आणले जाते. अशाप्रकारे पहिले रत्न बुद्ध यांना वंदन केले जाते. हीच प्रक्रिया धम्म आणि संघ या दोन रत्नांना वंदन करण्यासाठी अवलंबिली जाते. वंदन करतांना शरीराच्या पाच अवयवांचा उपयोग होतो, म्हणून यास पंचागप्रणाम असे म्हणतात. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर बुद्ध, धम्म व संघ यांना दररोज वंदन करीत असत. धनंजय कीर यांनी लिहिलेल्या ‘डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या चरित्रा’वरून हे सिद्ध होते. या चरित्रातील प्रकरण २६, भाग-दोनमध्ये याविषयी उल्लेख आहे. धनंजय कीर म्हणतात, “डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हे रात्रभर ‘द बुद्ध ॲन्ड हिज धम्मा’ या पुस्तकाच्या लिखाणात मग्न होते आणि जेव्हा रत्तूंनी ही बाब त्यांच्या
निदर्शनास आणून दिली, तेव्हा डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी त्यांचे काम बाजूला ठेवले”.

धनंजय कीर पुढे लिहितात “डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी बुद्ध मूर्तीपुढे सकाळची प्रार्थना केली. धम्मदीक्षेच्या वेळी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी बुद्ध मूर्तीसमोर तीनदा डोके झुकवून वंदन केले. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हे बुद्ध, धम्म व संघाला नेहमी वंदन करीत होते.” हे “द भारत” या वृत्तपत्रातून प्रसिद्ध झालेल्या ३ मे, १९५० च्या बातमीवरून सुद्धा स्पष्ट होते. सदर बातमी ही पुढीलप्रमाणे आहे: “२ मे, १९५० ला तथागत बुद्धांचा जन्म, महापरीनिर्वाण व बुद्धत्व प्राप्ती अशा त्रिगुणी पौर्णिमेच्या दिवशी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी स्थानिक विहारात जाऊन भगवान बुद्धांप्रती आदर व श्रद्धा व्यक्त केली.” परंतु आज तथागत बुद्ध व बोधिसत्त्व डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचे अनेक अनुयायी बुद्ध, धम्म व संघाला पंचागप्रणाम करून शरण जाण्यास संकोचताना आढळतात. बोधिसत्त्व डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या सर्व अनुयायांनी बुद्ध, धम्म व संघाला वंदन करण्यासाठी अपार एकनिष्ठता बाळगली पाहिजे. बुद्ध धम्माच्या पालनातील सातत्य राखण्यासाठी व अहंकार कमी करण्यासाठी हे आवश्यक आहे. बुद्ध धम्माचे पालन म्हणजे मनात सकारात्मक बदल घडूवन आणणे होय. “भगवान बुद्ध आणि त्यांचा धम्म” या ग्रंथात ‘बुद्धाने काय स्वीकारले?’ या भागात डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी बुद्धांच्या शिकवणुकीची वैशिष्ट्ये विशद केलेली आहेत आणि चित्तशुद्धी हे धम्माचे सार होय, असे भक्कमपणे मांडलेले आहे. ते लिहितात “बुद्धांच्या शिकवणीचे पहिले वैशिष्ट्य असे की, सर्व गोष्टींचा मध्यबिंदू मन आहे, हे त्याने मानले. मन सर्व वस्तूंचे अग्रभागी असते (सर्व वस्तूंत श्रेष्ठ आहे), ते सर्व वस्तूंवर अंमल चालविते, त्याची निर्मिती करते. मनाचे आकलन झाले की, सर्व वस्तूंचे आकलन होते. मन सर्व मानसिक क्रियांचे मार्गदर्शन करते. मन सर्व मानसिक शक्तीचे प्रमुख आहे. मन हे त्या शक्तीचेच बनलेले असते. ज्या बाबींकडे लक्ष पुरविणे आवश्यक आहे अशी पहिली बाब म्हणजे मनाचे संस्कार. बुद्धांच्या शिकवणीचे दुसरे वैशिष्ट्य असे की, आपल्यामध्ये निर्माण होणाऱ्या आणि आपल्यावर बाहेरून ज्यांचा परिणाम होतो अशा सर्व बऱ्यावाईट गोष्टींचे मन हे उगमस्थान आहे. जे जे वाईट आहे, वाईटांशी संबंधित आहे आणि त्याच्या आधीन आहे-ते ते मनातूनच उत्पन्न होते. जे जे चांगले आहे, चांगल्याशी संबंधित आहे आणि त्याच्या आधीन आहे – ते ते सर्व मनातूनच उत्पन्न होते.
“ज्याप्रमाणे गाडी ओढणाऱ्या बैलांच्या पावलांमागोमाग गाडीची चाके जातात. त्याप्रमाणे अशुद्ध चित्ताने जो बोलतो किंवा कृती करतो त्याच्या मागोमाग दुःख येते. म्हणून चित्तशुद्धी हे धम्माचे सार होय.” बुद्धांच्या शिकवणीचे तिसरे वैशिष्ट्य पापकृत्ये टाळणे हे होय. त्यांच्या शिकवणीचे चौथे वैशिष्ट्ये असे की, खरा धर्म, धर्मग्रंथात नसून धम्मतत्त्वांचे पालन करण्यात आहे.
अशाप्रकारे बुद्ध तत्त्वांचे पालन म्हणजे मनात सकारात्मक बदल घडवून आणणे होय. धम्म जाणून मनामध्ये सकारात्मक बदल घडवून आणण्यासाठी प्रयत्न न करणे, म्हणजे स्वतःच्या मालकीची संपत्ती वाया दवडणे होय. जर व्यक्ती स्वतःच्या संपत्तीचा उपयोग करीत नसेल व स्वतःजवळील वस्तूंचा उपभोग घेत नसेल; तर त्याच्या मृत्यूच्या दिवशी ह्या सर्व वस्तू त्याला तशाच सोडून द्याव्या लागतात. याउलट त्याने धम्माचे पालन केल्यास तो आपल्या मनात सकारात्मक बदल घडवून आणतो व त्याचे मन फक्त कुशल कम्म करण्यातच रमत असते.

मनात सकारात्मक बदल घडवून सर्व अकुशल कम्मापासून परावृत्त होण्यास व बुद्ध धम्माच्या तत्त्वांचे पालन करण्यास अष्टांगिक मार्गाचे पालन करणे आवश्यक आहे. म्हणूनच डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या अनुयायांनी त्यांची सर्व ऊर्जा अष्टांगिक मार्गाचे पालन करण्यास खर्ची घातली पाहिजे. अष्टांगिक मार्गात शील, समाधी व प्रज्ञा यांचा समावेश होतो. सर्व दिवशी पंचशीलाचे व उपोसथाच्या दिवशी अष्टशीलाचे काटेकोरपणे पालन करण्याचे प्रामाणिक प्रयत्न केले पाहिजेत. पौर्णिमा, अष्टमी, अमावस्या किंवा चतुर्दशी या दिवशी (प्रत्येक महिन्यातील चार दिवशी) अष्टशीलाचे पालन गटागटाने एकत्र येऊन केले पाहिजे. सम्यक स्मृती व सम्यक समाधीचा स्वतःच्या शरीरात व मनात अनित्य, दुःख व अनात्म या तत्त्वांची प्रत्यक्ष अनुभूती घेण्यासाठी दररोज अभ्यास केला पाहिजे. एका जागी बसून ध्यान करणे दररोज शक्य असेल तर सम्यक स्मृती व सम्यक समाधीच्या पालनासाठी ही उत्तम बाब होय. चार स्मृतीप्रस्थानांचा अभ्यास चालताना, बसताना, झोपताना व कोणतीही कृती करीत असतानाही करता येतो. कोणतीही कृती करताना शरीरावर ज्या नैसर्गिक संवेदना उद्भवतात, त्या संवेदना जाणण्याची मनाला सवय लावता आली तर सम्यक स्मृतीचा अभ्यास करण्यासाठी हे उत्तम आहे. तथापि, एका जागी बसून सम्यक स्मृती व सम्यक समाधीचा अभ्यास करणेही अत्यंत आवश्यक आहे. सम्यक स्मृती व सम्यक समाधीचा अभ्यास प्रज्ञा जागृत व्हायला मदत करते. अशाप्रकारे शीलांचे पालन व अनित्य, दुःख व अनात्म या तत्त्वांची स्वतःच्या शरीरात व मनात अनुभूती घेणे यालाच बुद्ध धम्माच्या तत्त्वांचे पालन करणे असे म्हणतात.

बोधिसत्त्व डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी त्यांच्या “भगवान बुद्ध आणि त्यांचा धम्म” या ग्रंथात बुद्ध धम्माच्या सर्व तत्त्वांची उत्तम मांडणी केलेली आहे. आपले कर्तव्य आहे की, त्यांनी निर्देशित केल्याप्रमाणे अष्टांगिक
मार्गाचे पालन आपण आपल्या दैनंदिन जीवनात करावे. त्यामुळेच आपला विकास शक्य आहे. धम्माचे पालन करताना भिक्खू पटीसेन, ज्याला फक्त एकच गाथा अवगत होती, त्याचे अनुकरण करणे आवश्यक आहे. पटीसेनाला जरी एकच गाथा अवगत होती तरी त्या गाथेतील उपदेशाप्रमाणे त्याने पालन केले व तो अर्हन्त पदाला पोहोचला. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या आवाहनाप्रमाणे त्यांच्या कित्येक अनुयायांनी शिक्षण क्षेत्रात मोठी प्रगती केली. परंतु अष्टांगिक मार्गाचे पालन करण्यात त्यांचे सुशिक्षित अनुयायी कमी पडताना दिसत आहेत. त्यामुळे अष्टांगिक मार्गाचे पालन हे त्यांनी आपल्या जीवनाचे अविभाज्य अंग बनविणे आवश्यक आहे. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी पटीसेनाच्या गोष्टीतून “भगवान बुद्ध आणि त्यांचा धम्म” या ग्रंथात धम्म ग्रंथाचे केवळ पठण म्हणजे धम्म नव्हे या भागात हे स्पष्ट केले आहे. “ब्राह्मण विद्येवर भर देत असत. त्यांच्यामते विद्या हाच प्रारंभः विद्या हाच अंत. विद्येव्यतिरिक्त दुसऱ्या गोष्टींचा विचार त्यांच्यामते अनावश्यक होता. उलटपक्षी भगवान बुद्ध हे सर्वांना शिक्षण असावे या मताचे होते. मनुष्य आपल्या विद्येचा उपयोग कसा करतो यालाच ते केवळ विद्येपेक्षा अधिक महत्त्व देतात. आणि म्हणूनच जो विद्वान आहे त्याच्या ठिकाणी ‘शील’ही असले पाहिजे. कारण शीलरहित विद्या नाशकारक आहे. विद्या आणि शील यांपैकी शीलाचे महत्त्व कसे अधिक आहे हे भगवान बुद्धांनी भिक्खू पटिसेनाला जे सांगितले त्यावरून स्पष्ट होते. प्राचीन काळी जेव्हा भगवान बुद्ध श्रावस्तीत राहात होते, त्यावेळी तेथे स्वभावाने तिरसट आणि मठ्ठ, ज्याला एक गाथाही कधी पाठ करता आली नाही असा ‘पटिसेन’ नावाचा म्हातारा भिक्खू होता.
म्हणून भगवान बुद्धांनी पाचशे अर्हंतांना पटिसेनाला प्रतिदिनी शिक्षण द्यावे अशी आज्ञा केली: परंतु तीन वर्षानंतरही पटिसेनाला एकही गाथा पाठ म्हणता येईना. तेव्हा जनपदातील सर्व भिक्खू, भिक्खुणी, उपासक आणि उपासिका पटिसेनाचे हे अज्ञान पाहून त्याचा उपहास करू लागले. भगवान बुद्धांना त्याची दया आली. त्यांनी पटिसेनाला आपल्याजवळ बोलाविले आणि सौम्यपणे त्याच्यापुढे पुढील गाथा म्हटली, “जो राखून बोलतो, विचाराचा संयम करतो, जो आपल्या देहाने दुसऱ्याला उपद्रव करीत नाही, असा मनुष्य निब्बाण मिळवू शकतो.”

तथागतांनी दाखविलेल्या या स‌द्भावनेने प्रेरित झाल्यामुळे त्याचे अंतःकरण प्रफुल्लित झाले. त्याने ती गाथा पाठ म्हणून दाखवली. तेव्हा भगवान बुद्धांनी पुन्हा त्यास उद्देशून म्हटले, “वृद्ध मनुष्या ! आता तुला फक्त एकच गाथा पाठ म्हणता येते. हे जेव्हा लोकांना कळेल तेव्हा तुझा उपहास करू लागतील. म्हणून मी तुला त्या गाथेचा अर्थ समजावून सांगतो आणि तू तो नीट कान देऊन ऐक.” नंतर भगवान बुद्धांनी तीन कायिक अकुशल कर्मेः चार मौखिक अकुशल कर्मे आणि तीन मानसिक अकुशल कर्मे, ज्यांच्या विनाशाने माणसाला निब्बाण साधता येते ती सांगितली. बुद्धांनी केलेल्या विवेचनाचा अर्थ त्या भिक्खूला समजला आणि लवकरच त्याला अर्हतपद प्राप्त झाले. या सुमारास एका विहारात पांचशे भिक्खुणी राहत होत्या. त्यांनी आपल्यापैकी एकीला भगवान बुद्धांकडे पाठवून तिच्यामार्फत बुद्धांना एक धर्मोपदेशक पाठविण्याची विनंती केली. ही विनंती ऐकून भगवान बुद्धांनी त्या म्हाताऱ्या पटिसेनाला त्यांच्याकडे पाठविण्याचे ठरविले. या व्यवस्थेची वार्ता त्या भिक्खुणींच्या कानी येताच त्या सर्व हसू लागल्या आणि म्हाताऱ्या भिक्खूसमोर गाथांचे पठण उलटे म्हणजे शेवटच्या अक्षरापासून करून त्यांनी त्याला गोंधळात टाकण्याचे आणि लज्जित करण्याचे ठरविले. नंतर दुसऱ्या दिवशी सकाळी सर्व लहान थोर भिक्खुणी, पटिसेन येताच त्याला नमस्कार करण्यासाठी पुढे गेल्या. नमस्कार करीत असता त्या एकमेकीकडे पाहून मिश्कीलपणे हसत होत्या. तो खाली बसल्यावर त्यांनी त्या भिक्खूपुढे अन्न ठेविले. पटिसेनाने भोजन करून हात आणि तोंड धुतल्यावर त्या भिक्खुणींनी त्याला प्रवचनाला प्रारंभ करण्याची विनंती केली. तेव्हा तो वृद्ध भिक्खू व्यासपीठावर जाऊन बसला आणि म्हणाला, “भगिनींनो! माझी बुद्धी अल्प आहे. माझे शिक्षण अल्प आहे. मला फक्त एकच गाथा येते ती म्हणून दाखवून तिचा अर्थ मी तुम्हालां सांगेन. सावधान चित्ताने ऐका आणि त्याचा अर्थ समजनू घ्या.” तेव्हा भिक्खुणींनी ही गाथा शेवटच्या अक्षरापासून उलटी म्हणण्याचा प्रयत्न केलाः परंतु आश्चर्य हे की, त्यांना तोंडसुद्धा उघडता येईना. लज्जित होऊन दुःखाने त्यांनी आपल्या माना खाली घातल्या. पटिसेनाने ती गाथा म्हटली आणि भगवान बुद्धांनी जशी त्याला स्पष्ट करून सांगितली होती त्याप्रमाणेच त्याने त्या गाथेचा अर्थ विशद केला. त्या सर्व भिक्खुणी त्याचे प्रवचन ऐकताच आश्चर्यचकित झाल्या. एकाग्रचित्ताने आणि प्रमुदित मनाने त्यांनी ते प्रवचन ग्रहण केले आणि त्या अर्हत झाल्या. (आणि त्यांना अर्हतपद प्राप्त झाले.) दुसऱ्या दिवशी प्रसेनजित राजाने भगवान बुद्धांना आणि त्यांच्या भिक्खू संघाला आदरातिथ्यासाठी आमंत्रण दिले. पटिसेनाची चर्या सर्व भिक्खूंहून श्रेष्ठ प्रतीची आणि पवित्र दिसते हे ओळखून भगवान बुद्धांनी आपले भिक्षा पात्र त्याच्या हाती देऊन तो त्यांच्यामागून चालू लागला.परंतु जेव्हा राजवाड्याच्या दारी आले तेव्हा पटिसेनाला ओळखणाऱ्या तेथील द्वारपालाने त्याला आत जाण्याची मनाई केली आणि म्हटले, “ज्याला फक्त एकच गाथा येते अशा भिक्खूंसाठी येथे आदरातिथ्याचा समारंभ नाही. चल चालता हो आणि तुझ्या वरिष्ठांना येण्यासाठी जागा दे.” तेव्हा पटिसेन राजवाड्याच्या द्वाराबाहेरच बसून राहिला. नंतर भगवान बुद्ध व्यासपीठावर गेले आणि तेथे त्यांनी हात धुतले आणि आश्चर्य हे की, भिक्षापात्र धरलेला पटिसेनाचा हात त्या खोलीतच दिसू लागला. तेव्हा राजा आणि त्याचा प्रधान आश्चर्याने उद्‌गारले, “अरे हा कोण!” तेव्हा भगवान बुद्धांनी उत्तर दिले, “तो पटिसेनाचा हात आहे. त्याला नुकतीच बोधीस्थिती प्राप्त झाली आहे आणि माझ्यामागे भिक्षापात्र हाती धरण्यास मी त्यांस सांगितले आहे.” हे भगवान बुद्धांचे शब्द ऐकल्यावर पटिसेनाला आत प्रवेश मिळाला आणि तो त्या सभेत सामील झाला. तेव्हा प्रसेनजित भगवान बुद्धांकडे वळून म्हणाला, “मी तर ऐकत होतो की पटिसेन हा एक अल्प बुद्धीचा, एकच गाथा जाणणारा मनुष्य आहे. प्रज्ञावान केव्हापासून झाला?” त्यावर भगवान बुद्धांनी उत्तर दिले, “विद्या अधिक नसली तरी चालते. कारण शील हीच सर्वोत्तम वस्तू आहे. ह्या पटिसेनाच्या अगदी मनोरंध्रात त्या गाथेचा अर्थ भरला आहे. त्याचे शरीर आणि मन हे पूर्ण शांत झाले आहेत. माणसाला ज्ञान जरी असेल तरी जोपर्यंत त्याचे ह्या ज्ञानानुसार आचरण होत नाही, तो पर्यंत ते ज्ञान त्याला अधःपातापासून वाचवू शकत नाही.” नंतर तथागत म्हणाले. “माणसाला जरी हजारो गाथा पाठ म्हणता येत असल्या तरी जो पर्यंत त्याला त्यातील ओळींचा अर्थ कळत नसेल; तर त्याच्यापेक्षा एकच गाथा जाणून तद्नुसार आपल्या विचारांचा जो संयम करू शकतो तो मनुष्य श्रेष्ठ आहे. हजारो शब्द न समजता पाठ म्हणण्यात काय अर्थ आहे? ऐकलेले शब्द समजून त्याप्रमाणे आचरण करणे म्हणजे आपल्या मोक्षाचा मार्ग चोखाळण्यासारखे आहे.”

“माणसाला पुष्कळशी पुस्तके पाठ येत असली तरी जोपर्यंत तो त्याचा आशय विशद करून सांगू शकत नाही, तोपर्यंत त्या पठणाचा उपयोग काय? धम्माचे एकच वाक्य समजावून घेतले आणि जर त्याप्रमाणे आचरण ठेवले, तर त्यायोगे सर्वोत्तम प्रज्ञेच्या मार्गाची वाटचाल होणार आहे.” भगवान बुद्धांचे हे शब्द ऐकून तेथे जमलेले दोनशे भिक्खू, राजा, मंत्रिगण हे आनंदीत झाले.

सर्व गृहस्थांनी व उपासकांनी पटिसेनाचे उदाहरण डोळ्यासमोर ठेवून धम्माचे प्रामाणिकपणे पालन करण्याचे प्रयत्न केले पाहिजेत.

बोधिसत्त्व डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या सुशिक्षित व बुद्धिजीवी अनुयायांनी पटीसेनच्या जीवनातून बोध घेणे अत्यंत निकडीचे आहे. त्यांच्या सर्व अनुयांयानी तथागतांची शिकवण प्रत्यक्ष धम्म पालनातून स्वतःच्या जीवनात उतरवावी आणि ती शिकवण फक्त भाषणे, धम्मग्रंथांचे वाचन व लेखन यापुरतीच मर्यादित ठेवू नये. हाच पटिसेनाच्या गोष्टीचा मतितार्थ आहे.

३. कुटुंबात बुद्ध संस्कृती रूजवणे, याला जीवनात अग्रक्रम दिला पाहिजे

कुटुंब हा प्रत्येक व्यक्तीच्या जडणघडणीचा पाया आहे. व्यक्ती कुटुंबात जन्माला येते आणि ती कुटुंबातच वाढते. कौटुंबिक मूल्ये ही व्यक्तीचे जीवन घडविण्यासाठी कारणीभूत ठरत असतात. बालपणी कुटुंबात जे वातावरण मिळते, त्याचा त्याच्या पुढील भविष्यावर ठसा उमटत असतो. त्यामुळे दैनंदिन कौटुंबिक जीवनात बुद्ध संस्कृतीनुसार जीवन जगणे अत्यंत आवश्यक आहे. कुटुंबातील सदस्यांनी बुद्ध, धम्म व संघाला दररोज वंदन केले पाहिजे. धम्म चर्चा कुटुंबात वारंवार झाली पाहिजे. कुटुंबातील सदस्यांकडून अष्टशीलाचे नियमितपणे पालन झाले पाहिजे. कुटुंबातील सदस्यांनी सम्यक स्मृती व सम्यक समाधीचा अभ्यास केला पाहिजे. यामुळेच बुद्ध संस्कृतीच्या निर्मितीस व तिची जपणूक करण्यास मदत होते. प्रत्येक घरात बुद्ध धम्म प्रतीके नजरेस पडतील अशा ठिकाणी लावली पाहिजेत. कुटुंबातील सदस्यांनी फक्त बुद्ध, धम्म व संघ या तीन रत्नांनाच शरण गेले पाहिजे.
प्रत्येक सदस्याने बुद्धाने सांगितलेल्या पाच नियमांवर श्रद्धा ठेवली पाहिजे. मृत्यूनंतर जीवनाचे काय होणार? या विचाराचा आपल्या वर्तमान जीवनाशी काहीही संबंध नाही. वर्तमान काळातील धम्माचे पालन हेच आपले भविष्य ठरवित असते. वर्तमान जीवनातील काया, वाचा व मनाने केलेली कृतीच भविष्यातील आपल्या सुखदुःखासाठी कारणीभूत ठरत असते. कुटुंबातील प्रत्येक सदस्याचे जीवन हे बुद्धाच्या या शिकवणीनुसार घडले पाहिजे. अशाप्रकारे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या प्रत्येक अनुयायाने धम्म पालनार्थ काया, वाचा व मनाने कुशल कृती करून सुखी झाले पाहिजे. तरच बुद्ध संस्कृती निर्माण होऊ शकते. लोकांनी मृत्यूनंतरच्या जीवनाविषयी चर्चा करू नये, अशी बुद्धांनी वारंवार शिकवण दिली. लोकांनी अष्टांगिक मार्गाचा दुःख मुक्तीसाठी अंगीकार करावा, हेच त्यांनी शिकविले. बुद्धांनी नेहमी सांगितले की, त्यांनी चार आर्यसत्य शोधून काढली आहेत आणि त्यांचा प्रचार व प्रसार केला आहे. त्यांच्या धम्माचा मुख्य उद्देश, अष्टांगिक मार्गाच्या पालनातून सर्व तऱ्हेचे दुःख दूर करणे हाच आहे. हे पोठ्ठपाद यांचेशी बुद्धाच्या झालेल्या संभाषणावरून स्पष्ट होते. बुद्धकाळामध्येही पुष्कळ लोक हे जगाची निर्मिती व मृत्यूनंतर जीवनाचे काय होणार?, यासारखे अनेक प्रश्न वारंवार उपस्थित करीत असत. बुद्धाने अशा प्रश्नांना विशेष महत्त्व दिले नाही. जग अनंत आहे की नाही?, मृत्यूनंतर जीवन आहे की नाही?, या प्रश्नांवर कोणतेही भाष्य करण्याचे त्यांनी टाळले व असे प्रश्न मानवाच्या फायद्याचे व धम्माशी संबंधित नाहीत असे त्यांनी स्पष्ट केले. पोठ्ठपाद यांचेशी झालेले संभाषण, राजा प्रसेनजीत आणि भिक्खूनी खेमा यांच्यातील संभाषण आणि बुद्ध व प्रसेनजीत यांच्यातील संभाषण यामधून हेच स्पष्ट होते. राजा प्रसेनजीताने मृत्यूनंतर तथागतांचे अस्तित्व राहणार काय? असा भिक्खूंनी ‘खेमा’ला प्रश्न केला. ‘खेमा’ने उत्तर दिले की, “याविषयी तथागतांनी भाष्य केलेले नाही.” दुसऱ्यांदा जेव्हा हाच प्रश्न राजा प्रसेनजीताने तथागतांना विचारला, तेव्हा तथागतांनी यावर भाष्य न केल्याचे सांगितले. या उदाहरणावरून हेच स्पष्ट होते की, मृत्यूनंतर जीवनाचे काय होते या विचाराला तथागत गौण समजत होते. त्यांनी आपले जीवन, मानवाची दुःखातून मुक्तता करण्यासाठी व वर्तमान जीवनात धम्म पालनाची आवश्यकता प्रतिपादीत करण्यासाठीच खर्च केले. प्रत्येक व्यक्ती स्वतःच्या प्रयत्नातून त्याचे वर्तमान जीवन दुःखातून मुक्त करू शकते, हे तत्त्व त्यांनी मांडले. त्यामुळे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या अनुयायांनी मृत्यूनंतरच्या जीवनाविषयीचे विचार त्यांच्या मनाला शिवणार नाहीत, याची जाणीव ठेवली पाहिजे. त्यांचे मन अष्टांगिक मार्गाच्या पालनाकरिता सुविचारांनी ओतप्रोत भरलेले असायला हवे. कुटुंबातील वृद्ध व वडीलधाऱ्या व्यक्तींकडे योग्यपणे लक्ष पुरवून त्यांना बुद्धांनी सिगालोवादसुत्त, महामंगलसुत्त, पराभवसुत्त यात शिकविल्याप्रमाणे व वस्सकार याला दिलेल्या सूचनेप्रमाणे सन्मानाने वागविले पाहिजे. लग्नानंतर पती-पत्नी या दोघांनीही शीलांचे पालन करून नैतिक जीवन जगले पाहिजे. त्यांनी नैतिकतेवर आधारलेले जीवन जगण्यास दैनंदिन जीवनात एकमेकांना मदत केली पाहिजे. सिगालोवादसुत्तात बुद्धांनी सांगितल्याप्रमाणे पतीने पत्नीचा आदर केला पाहिजे. तथापि, लग्नानंतर मुलींनी बुद्धांनी उग्गह यांच्या मुलींना केलेल्या मार्गदर्शनाप्रमाणे, पतीच्या कुटुंबाप्रती असलेली आपली जबाबदारी प्रामाणिकपणे पार पाडली पाहिजे. मिगारमाता विशाखा हिच्या वडिलांनी ती लग्नानंतर पतीच्या घरी जात असतांना तिला तिच्या सुखी वैवाहिक जीवनासासाठी ज्या दहा गोष्टी सांगितल्या, त्या गोष्टी प्रत्येक आईवडिलांनी व वडिलधाऱ्या नातेवाईकांनी आपआपल्या मुलींना समजावून सांगून पतीच्या घरी त्यांनी कशी जीवनचर्या ठेवावी, याविषयी मार्गदर्शन केले पाहिजे. कुटुंबातील सदस्यांनी एकमेकाला समजून घेणे अत्यंत आवश्यक आहे. पती आणि पत्नी यांनी आपली कर्तव्ये तथागत बुद्ध आणि बोधिसत्त्व डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी अपेक्षा केल्याप्रमाणे पार पाडली पाहिजेत. कुटुंबातील कटुता दूर होण्यासाठी व मुलामुलींना सुखी कौटुंबिक जीवनाचा वारसा हस्तांतर करण्यासाठी प्रत्येक बौद्ध कुटुंबामध्ये अशी समजदारी असणे आवश्यक आहे. बुद्धांची शिकवण हे शेवटचे शब्द म्हणून मानले पाहिजे. तथागतांची कुटुंबाविषयीची शिकवण त्यांच्या अनुयायांनी त्यांच्या कौटुंबिक जीवनात अंमलात आणणे आवश्यक आहे. याची बोधिसत्त्व डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांना खात्री झाली होती. याच उद्देशाने त्यांनी ‘भगवान बुद्ध आणि त्यांचा धम्म’ या ग्रंथात ती शिकवण अंतर्भूत केली आहे. म्हणूनच त्यांच्या अनुयायांनी त्यांचा वारसा स्वीकारून प्रामाणिकपणे ही शिकवण स्वतःच्या कुटुंबात रूजविण्यासाठी अग्रक्रम द्यायला हवा. बोधिसत्त्व डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या प्रत्येक अनुयायाने त्यांच्या दैनंदिन जीवनात कुटुंबाच्या संस्कृतीकडे लक्ष पुरविले पाहिजे व बुद्धांच्या शिकवणीनुसार संस्कृती निर्माण करून ती बळकट करण्यासाठी जाणीवपूर्वक प्रयत्न केले पाहिजेत. अशी संस्कृती जर ते आपल्या घरी निर्माण करू शकले, तर त्यामुळे त्यांच्या येणाऱ्या पिढ्यांना त्याचा नक्कीच फायदा होईल. बोधिसत्व डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी त्यांच्या “भगवान बुद्ध आणि त्यांचा धम्म” या ग्रंथात कम्म व पुनर्जन्म ही तत्त्वे सविस्तरपणे मांडली आहेत. बुद्धांच्या जीवनातील प्रसंग मांडून त्यांनी बुद्धाला आत्म्याचे अस्तित्व अमान्य होते हे प्रकर्षाने सांगितले आहे. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी ऊर्जा अक्षयतेचा नियम मांडून वैज्ञानिक दृष्टीकोनातून मृत्यूनंतर शरीरातील मूलद्रव्यांचे कसे विघटन होते आणि निसर्गातील या मूलद्रव्यांच्या साठ्यातील हे मूलद्रव्ये परत एकत्र आल्यास कसा पुनर्जन्म होतो, हे स्पष्ट केले आहे.

बुद्धांच्या जीवनातील प्रसंग नमूद करून डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी तथागतांनी सांगितलेले पुनर्जन्माचे तत्त्व मान्य केले. म्हणूनच, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे सर्व अनुयायी व सबंध मानवजातीच्या हे फायद्याचे आहे की, त्यांनी आपल्या वर्तमान जीवनावरच आपले लक्ष केंद्रित करावे व उगीचच मृत्यूनंतरच्या जीवनाविषयी चर्चा करू नये. बुद्ध मानवाला वर्तमानाविषयी विचार करण्याची शिकवण देतात. वर्तमानातून भविष्याचा जन्म होतो. काया, वाचा व मनाची कृती जर कुशल असेल तर भविष्य सुखमय व विकसित नक्कीच असेल. या उलट काया, वाचा व मनाची कृती अकुशल असेल तर मानवाला भविष्यात दुःखच मिळू शकते. तथागत बुद्धांनी सांगितलेल्या व बोधिसत्त्व डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी सक्षमपणे मांडलेल्या कम्म नियमाचा हाच खरा अर्थ आहे. सर्व मानवांचे त्यामुळेच हे कर्तव्य ठरते की, त्यांनी वर्तमानाचा विचार करावा व मृत्यूनंतरच्या जीवनाविषयी विचार करू नये. पुनर्जन्माविषयी विचार केल्याने कोणतेही फळ मिळत नाही. पुनर्जन्माविषयी बुद्धांचे तत्त्व समजले नाही तरी अष्टांगिक मार्गाच्या पालनात कसलीही अडचण निर्माण होत नाही.
प्रत्येकाने आपली सर्व ऊर्जा व सामर्थ्य अष्टांगिक मार्गाच्या पालनासाठी खर्च केले पाहिजे. यामुळेच जीवनातील दुःखाचे नेहमीसाठी उच्चाटन होऊ शकते. हीच बुद्धांची आणि बोधिसत्त्व डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांची शिकवण आहे. (लेखक : आयु. श्याम तागडे, आय.ए.एस.(सेवानिवृत्त)

संपूर्ण महाराष्ट्रातील घडामोडी व ताज्या बातम्या तसेच जॉब्स/शैक्षणिक/ चालू घडामोडीवरील वैचारिक लेख त्वरित जाणून घेण्यासाठी आमच्या व्हाट्सअँप चॅनलला Free जॉईन होण्यासाठी या लिंकला क्लीक करा

तसेच खालील वेबसाईटवर Click करा
दैनिक जागृत भारत