सुनीता विल्यम्सच्या ग्रह वापसीसाठी विज्ञानवादी बौद्ध विहाराच्या आकारांचे अवकाशयान.

भारतीय वंशाच्या अंतराळवीर सुनीता विल्यम्स या नऊ महिने बीच विलमोर या आपल्या सहकारी अंतराळवीर यांच्या सोबत आंतरराष्ट्रीय अवकाशात वास्तव्य करून चार दिवसांच्या धाडसी प्रवासानंतर सुखरूप पृथ्वी ग्रहावर परतल्या आहेत. नऊ महिने जर एखादी स्त्री एखाद्या पुरुषाबरोबर पृथ्वीवर कुठेही एकटी राहिली असती तर स्त्रीला क्षणाची पत्नी आणि अनंतकाळची माता म्हणणाऱ्या तरीही स्त्रियांना समतेचा अधिकार नाकारणाऱ्या सनातनी प्रवृत्तीच्या पुरुषप्रधान संस्कृतीचे प्रतिनिधित्व करणाऱ्या विकृतींनी त्या स्त्रीच्या चारित्र्यावर शिंतोडे उडविले असते हाच तो फरक अवकाशातील समतेचा आणि विश्वासार्हतेचा पृथ्वीवरील भेदभावाने दूषित झालेल्या गलिच्छ मानसिकते मधील आहे.

कोणत्याही ग्रहावरून भ्रमण करून आल्यानंतर पृथ्वीवर सुरक्षित उतरण्यासाठी विहाराच्या आकाराचे अवकाश यान वापरले जाते. या अवकाशयानांचा दर्शनीय भाग आणि बौद्ध धर्मीयांची बुद्ध विहारे यांचा आकार यामधील असणारे साम्य हे विज्ञानाचे प्रतीक आहे

बौद्ध धम्मातील प्रत्येक विहारांचा डोम सारखा असणारा आकार आधुनिक विज्ञानाशी व तंत्रज्ञानाशी जोडला गेलेला असून बौद्ध धम्म हाच जगातील एकमेव मानवतावादी, बुद्धिप्रेमी, विज्ञानयुक्त, शास्त्रशुद्ध, परिवर्तनशील धम्म आहे.

बुद्ध विहारांच्या आकारामध्ये आणि अवकाशयानाच्या (spacecraft) आकारामध्ये असणाऱ्या साम्याचे विश्लेषण करताना काही मूलभूत गोष्टी विचारात घेणे आवश्यक आहे. हे साम्य प्रामुख्याने आकारशास्त्र (geometry), संरचनात्मक संकल्पना (structural design), आणि प्रतीकात्मक अर्थ (symbolism) यांच्याशी संबंधित आहे.

१.घुमटाकृती (dome-shaped) रचना
बुद्ध विहारांचे घुमट (stupa/dome): बुद्ध विहारांमधील स्तूपाचा घुमटाकार भाग हा वैज्ञानिक दृष्टिकोन दर्शविणारा वैशिष्ट्यपूर्ण अविष्कार आहे. या घुमटाकृती रचनेला स्थैर्य (stability), ऊर्जा केंद्रित करणे (energy concentration), आणि शाश्वतता (permanence) यांचे प्रतीक मानले जाते.
अवकाशयानांची रचना: अवकाशयानाच्या दर्शनीय भागाची रचना घुमटाकार असते. या रचनेमुळे वायुरोधक (aerodynamic) गुणधर्म सुधारतो आणि अवकाशात प्रवेश करताना निर्माण होणाऱ्या घर्षणास प्रतिकार करण्यास मदत होते.

२.ऊर्जेचे केंद्रीकरण (Energy Concentration)
बुद्ध विहार: स्तूपाच्या घुमटाखाली ऊर्जा केंद्रित होते, ज्यामुळे ध्यानधारणा आणि चित्त एकाग्रतेच्या साधनेस पूरक वातावरण निर्माण होते. त्यामुळे जीवनास योग्य ती दिशा मिळते.
अवकाशयान: अवकाशयानांची रचना देखील ऊर्जा व्यवस्थापनावर आधारित असते. प्रक्षेपणावेळी (launching) यानाच्या खालील बाजूस मोठ्या प्रमाणात ऊर्जा केंद्रित होते, ज्यामुळे योग्य गती आणि दिशा मिळते.

३.प्रतीकात्मक अर्थ (Symbolism)
बुद्ध विहार: बुद्ध विहारांची घुमटाकृती रचना ही ध्यान साधनेचे प्रतिक मानली जाते. प्रज्ञा, शील आणि करुणा यांचा पुरस्कार करून, पंचशीलाचा अवलंब करून, मानवी मूल्य जोपासणाऱ्या बुद्ध धम्माची शिकवण म्हणजे दुःख आणि दुःखाच्या कारणांवर आधारित, दुःखाला दूर करण्यासाठी मार्ग (अष्टांगिक मार्ग) आणि निर्वाण (दुःखातून मुक्ती) प्राप्त करण्यासाठी नैतिक आचरण आणि ज्ञानावर भर. अष्टांगिक मार्ग हा महाकारूणी तथागत भगवान गौतम बुद्धांनी मांडलेला मार्ग आहे. या मार्गाने दुःखांपासून मुक्ती मिळते आणि तथ्य-ज्ञान प्राप्त होते. सम्यक् दृष्टी, सम्यक् संकल्प, सम्यक् वाणी, सम्यक् कर्मांत, सम्यक उपजीविका, सम्यक् व्यायाम, सम्यक स्मृती, सम्यक् समाधी हे अष्टांगिक मार्गाचे आठ घटक आहेत.
अवकाशयान: अवकाशयानाची घुमटाकृती रचना ही अज्ञाताच्या (unknown) शोधाचे प्रतिक आहे. ते मानवी कुतूहल आणि विज्ञानाच्या गूढतेच्या शोधाचे प्रतीक आहे.

४.वातावरणाशी जुळवून घेण्याची क्षमता (Adaptability to Environment)
बुद्ध विहार: बुद्ध विहारातील रचना सभोवताली थंडावा आणि गारवा निर्माण करून पवित्र व शुद्ध वातावरण निर्माण करते.
अवकाशयान: अवकाशयानाचे बाह्य आवरण देखील उष्णता, विकिरण (radiation), आणि अन्य आव्हानांना तोंड देण्यासाठी अत्यंत संवेदनक्षम असते.

याचाच अर्थ बुद्ध विहारांतील घुमटाकृती रचना आणि अवकाशयानांचे गोलसर अथवा शंक्वाकार (conical) डिझाइन हे केवळ स्थापत्यशास्त्रीय (architectural) नव्हे, तर वैज्ञानिक दृष्टिकोनातून देखील समान आहे. ही साम्ये केवळ आकाराच्या बाबतीत नव्हे तर ऊर्जा संकलन, स्थैर्य, आणि प्रतीकात्मकतेतूनही दिसून येतात.

धम्मचक्रप्रवर्तन करून आम्हाला नागपूरच्या दीक्षाभूमी येथे विज्ञानवादी बौद्ध धम्माची धम्मदीक्षा देऊन विज्ञानाशी एकरूप केल्याबद्दल विश्वभूषण, भारतीय स्वातंत्र्याचे जनक, भारतीय राज्यघटनेचे शिल्पकार, आधुनिक भारताचे राष्ट्रपिता, भारतरत्न, सिम्बॉल ऑफ नॉलेज, समतेचे प्रतीक, बोधिसत्व, परमपूज्य डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या दूरदृष्टीस कोटी कोटी प्रणाम.

भविष्यात कसलीच विषमतेची, अंधश्रद्धेची, रुढीपरंपरांची व धर्मांधतेची धार्मिक अडचण येणार नाही अशी व्यवस्था आम्हा धर्मांतरित बौद्धांसाठी उपलब्ध करून दिल्याबद्दल धन्यवाद बाबासाहेब

कवी, लेखक, बौद्धाचार्य, प्राध्यापक डॉ. शरदकुमार प्रल्हाद सावंत,
विभाग प्रमुख, शरीररचना शास्त्र विभाग,
के. जे. सोमय्या वैद्यकीय महाविद्यालय, सायन, मुंबई – ४०००२२.
मोबाईल नंबर – ९३२२०६१२२०.

संपूर्ण महाराष्ट्रातील घडामोडी व ताज्या बातम्या तसेच जॉब्स/शैक्षणिक/ चालू घडामोडीवरील वैचारिक लेख त्वरित जाणून घेण्यासाठी आमच्या व्हाट्सअँप चॅनलला Free जॉईन होण्यासाठी या लिंकला क्लीक करा

तसेच खालील वेबसाईटवर Click करा
दैनिक जागृत भारत