सरस्वती नव्हे – सावित्रीबाई फुले हीच शिक्षणाची खरी देवी’अशी घोषणा केल्यानंतर राजस्थान सरकारने दलित शिक्षिकेचे पगार १० महिन्यांसाठी रोखले.

समाज माध्यमातून साभार
कर्जाच्या ओझ्याखाली दबलेल्या, शिक्षिका हेमलता बैरवा यांना भाडे थकबाकी आणि त्यांच्या बँकेच्या कर्जावरील थकबाकीचा सामना करावा लागतो आहे. वर्षभरापूर्वी एससी/एसटी ॲट्रॉसिटी कायद्यांतर्गत एफआयआर दाखल करूनही कोणतीही कारवाई झालेली नाही आणि विभागीय चौकशी प्रलंबित आहे.
इंग्रजी लेख प्रकाशित: 03 जानेवारी 2025, (द मूकनायक.) https[:]//en[.]themooknayak[.]com/women-news/rajasthan-govt-withholds-dalit-teachers-salary-for-10-months-after-proclaiming-not-saraswati-the-real-goddess-of-education-is-savitribai-phule
भाषांतर- धनंजय आदित्य
============-
बरन, राजस्थान –
भारतातील पहिल्या महिला शिक्षिका आणि मुलींना आणि समाजातील उपेक्षित घटकांना शिक्षण प्रदान करण्यात यशस्वी ठरलेल्या सावित्रीबाई फुले यांची जयंती आहे. विद्येची देवी म्हणून पूज्य असलेल्या सावित्रीबाई फुले महिलांसाठी, विशेषत: दलित आणि बहुजन समाजातील अखंड प्रेरणा आहेत.

बालविवाह, सतीप्रथा आणि विधवा प्रथा यांसारख्या सामाजिक दुष्कृत्यांचा तीव्र विरोध करणाऱ्या सावित्रीबाईंनी मुलींसाठी पहिली शाळा उघडून पितृसत्ताक व्यवस्थेला धैर्याने आव्हान दिले. तथापि, शिक्षण आणि समानतेसाठी तिच्या कार्याचा वारसा आजही जातिवादी मानसिकता आणि जुलमी व्यवस्थेच्या प्रतिकाराला तोंड देत आहे.

राजस्थानमधील बारन जिल्ह्यातील लकदई येथील सरकारी उच्च प्राथमिक शाळेतील शिक्षिका हेमलता बैरवा या चालू असलेल्या संघर्षाचे प्रतीक बनल्या आहेत. तिच्या शाळेतील प्रजासत्ताक दिन 2024 च्या कार्यक्रमादरम्यान, एका गटाने मंचावर सरस्वतीची प्रतिमा ठेवण्याचा आग्रह धरला. तेथे आधीच बाबासाहेब आंबेडकर आणि महात्मा गांधी यांची चित्रे होती. सरस्वतीची प्रतिमा ठेवण्यास हेमलताने धैर्याने नकार दिला, “खरी शिक्षणदेवता सावित्रीबाई फुले आहेत.” असे निक्षून सांगितले.

तिच्या धाडसी भूमिकेने जातीयवादी मनोवृत्तींना आव्हान दिले परंतु त्याची मोठी किंमत त्यांना मोजावी लागली. हेमलता यांना विभागीय कारवाईचा सामना करावा लागला, तिच्याविरुद्ध एफआयआर दाखल करण्यात आला आणि तिचे मुख्यालय बिकानेरला हलवून तिला निलंबित करण्यात आले.

तिने तिची कायदेशीर लढाई जिंकली. एप्रिलमध्ये तिला पुन्हा नियुक्त केले गेले. जुलैमध्ये पोस्टिंग मिळाल्यानंतर. मार्च 2024 पासून तिचा पगार वितरीत केला गेला नसल्याने हेमलता गंभीर आर्थिक अडचणीत आहेत.

तिची दोन मुले, कोटा येथे NEET आणि REET परीक्षांची तयारी करत आहेत, या भीषण परिस्थितीत त्यांचे शिक्षण सुरू ठेवण्यासाठी संघर्ष करत आहेत. कोटामधील त्यांच्या राहण्याचे भाडे काही महिन्यांपासून थकीत राहिले आहे. दरम्यान, हेमलता स्वत: छिपाबरोड येथे महिन्याला ₹2,000 भाड्याच्या खोलीत राहतात. तिच्या हक्काच्या पगारापासून वंचित राहिल्याने, ती अत्यंत आर्थिक आणि भावनिक ताण सहन करून दिवसभराच्या एका जेवणावर जगते.

लक्ष्यित छळ किंवा पद्धतशीर कट?
हेमलता बैरवा, सरकारी उच्च प्राथमिक शाळा, लकदई (पीईईओ बांदीपुरा) येथील किशनगंज, बारन जिल्ह्यातील सरकारी उच्च प्राथमिक शाळा, 26 जानेवारी 2024 रोजी झालेल्या सरस्वती विरुद्ध सावित्रीबाई फुले हा वाद समस्येच्या केंद्रस्थानी आला. तिच्याविरुद्ध एफआयआर दाखल झाला होता, तसेच शिक्षण विभागानेही शिस्तभंगाची कारवाई केली. परिणामी तिचे निलंबन झाले.

दलित शिक्षिकेने तिच्या निलंबनाला राजस्थान प्रशासकीय न्यायाधिकरण (आरएटी) समोर आव्हान दिले. यानंतर, शिक्षण विभागाने 10 एप्रिल 2024 रोजीच्या आदेशाद्वारे चौकशी प्रलंबित ठेवत तिचे निलंबन मागे घेतले. पुढील आदेश येईपर्यंत तिला मुख्य गटशिक्षण अधिकारी, पंचायत छिपाबरोड, बारन जिल्ह्याच्या कार्यालयात पुन्हा नियुक्त करण्यात आले.

जुलैमध्ये, पियुष कुमार शर्मा, जिल्हा शिक्षण अधिकारी (मुख्यालय), प्राथमिक शिक्षण, बारन यांनी हेमलता यांना अहमदा येथील सरकारी प्राथमिक शाळेत नियुक्त करून बदली आदेश जारी केला.

एका वृत्तात हेमलताने खुलासा केला की अहमदाला पोस्ट करणे हा तिला त्रास देण्याचा जाणीवपूर्वक प्रयत्न होता असे तिला वाटते. ती म्हणाली, “शाळा 25 किलोमीटर अंतरावर कोणत्याही सार्वजनिक वाहतुकीशिवाय दुर्गम ठिकाणी आहे. खाजगी वाहनानेच तेथे प्रवास करता येतो. महिला म्हणून, अशा वेगळ्या भागातून दररोज प्रवास करणे माझ्यासाठी जवळजवळ अशक्य आहे. वाद होण्याआधी माझी लकडई शाळेत नियुक्ती झाली होती आणि माझी जागा अजूनही रिक्त आहे. असे असूनही, मला तेथे पुन्हा नियुक्त केले गेले नाही. मात्र, ज्या दोन शिक्षकांनी गावकऱ्यांना भडकावले आणि हा गोंधळ माजवला ते तिथे काम करत आहेत.”

हेमलताने RAT कडे याचिका दाखल करून तिला तिच्या पूर्वीच्या शाळेत परत पाठवण्याची विनंती केली आहे. शुक्रवारी, ३ जानेवारी रोजी सुनावणी होणार आहे. सध्या हेमलता या छिपाबरोड येथील मुख्य गटशिक्षण अधिकारी कार्यालयात तैनात आहेत.

“मला कामासाठी दररोज 150 किलोमीटरचा प्रवास करता येत नाही, म्हणून मी येथे एक छोटी खोली दरमहा ₹2,000 भाड्याने घेतली आहे,” हेमलता यांनी स्पष्ट केले. तिची माफक राहण्याची सोय दाखवताना ती पुढे म्हणाली, “माझ्याकडे खूप कमी सामान आहे—फक्त एक पलंग, काही कपडे, पुस्तके आणि मूलभूत भांडी. पण एक गोष्ट मी कधीही बाळगायला विसरत नाही ती म्हणजे माझ्या आदर्श सावित्रीबाई फुले यांचे पोर्ट्रेट. तिच्यासोबत मी ज्योतिबा आणि बाबासाहेब आंबेडकर यांचेही फोटो ठेवते. हा लढा आमच्या सन्मानासाठी आहे. मी त्यांना मागे कसे सोडू शकतो?”

कर्ज थकबाकी आणि वाढलेले भाडे
हेमलता यांचा एकटी आई म्हणून संघर्ष – हेमलता बैरवा या एकट्या आईने आपल्या दोन मुलांचे संगोपन एकट्याने केले आहे. गेल्या 4-5 वर्षांपासून पतीपासून वेगळे राहिल्याने तिने स्पष्ट केले की बीएड पदवी असूनही, पती काम करत नाही किंवा त्यांच्या मुलांची जबाबदारी घेत नाही. हेमलताने शेअर केले, “माझा मुलगा निहाल NEET ची तयारी करत आहे आणि माझी मुलगी अमिषा REET कोचिंगला जात आहे. ते एकच खोली शेअर करतात आणि त्यांचा राहण्याचा आणि खाण्याचा खर्च दरमहा ₹7,000 इतका आहे. मी आता अनेक महिन्यांपासून हे पैसे देऊ शकले नाही. सुदैवाने, घरमालक माझ्या समाजाचा आहे. तो माझी परिस्थिती समजून घेतो आणि माझ्यावर दबाव आणत नाही. केवळ माझ्या सभोवतालच्या लोकांच्या दयाळूपणामुळेच आम्हाला निवारा मिळत आहे.”

वादाच्या आधी, हेमलता यांनी एसबीआयकडून वैयक्तिक आणि कार कर्ज घेतले होते, परंतु गेल्या सहा महिन्यांपासून ती हप्ते भरू शकली नाही. तिने तिची चिंता व्यक्त करताना सांगितले की, “आतापर्यंत मला बँकेकडून कोणतीही नोटीस मिळालेली नाही, परंतु जर माझा पगार लवकर जाहीर झाला नाही तर परिस्थिती आणखी बिघडेल.”

हेमलता यांच्या आर्थिक संघर्षाने तिला अत्यंत काटकसरीकडे ढकलले. ती आता एका दिवसाच्या जेवणावर जगते. “मी सहसा सकाळी चहा आणि बिस्किटे घेते आणि फक्त संध्याकाळी खाते,” ती मंद हसत म्हणाली. या कठीण काळात, तिला तिचे वडील आणि भावाकडून थोडा दिलासा आणि आधार मिळाला आहे. ते तिला शक्य तितकी मदत करतात.

प्रलंबित पगारासाठी कोर्टात का जात नाही हे विचारल्यावर हेमलता म्हणाल्या, “वकिलाची फी खूप जास्त आहे आणि मला सध्या याचिका दाखल करणे परवडत नाही.”

हे उल्लेखनीय आहे की आंबेडकर अनुसूचित जाती अधिकारी आणि कर्मचारी संघटना (AJAK) ने हेमलताला निलंबनानंतर ₹50,000 ची आर्थिक मदत देऊन तिला कायदेशीर लढाई लढण्यास मदत केली. हे समर्थन असूनही, हेमलताला तिच्या न्यायासाठी सुरू असलेल्या लढ्यात मदत करण्यासाठी स्वस्त व दयाळू वकिलाची गरज आहे.

वर्षभरापासून एफआयआरवर पोलिसांची निष्क्रियता
हेमलता बैरवा यांनी अनुसूचित जाती आणि अनुसूचित जमाती (अत्याचार प्रतिबंधक) कायदा आणि आयपीसी कलम ५०४ आणि ५०६ अंतर्गत दोन शिक्षक, भूपेंद्र सेन आणि हंसराज सेन आणि काही स्थानिकांविरुद्ध एफआयआर दाखल केल्यानंतर एक वर्षानंतरही पोलिसांनी अद्याप कोणतीही कारवाई केलेली नाही. हेमलता यांच्या शाळेतील सरस्वती पूजेला झालेल्या विरोधामुळे ही तक्रार उद्भवली आहे, ज्याने राज्य-अनुदानित संस्थांमध्ये धार्मिक शिक्षणास बंदी असलेल्या घटनात्मक कलम 28 चा हवाला दिला आहे.

बदला म्हणून, गावकऱ्यांनी हेमलताविरुद्ध IPC कलम 295A आणि 153A अंतर्गत उलट तक्रार दाखल केली आणि तिच्यावर धार्मिक भावना दुखावल्याचा आरोप केला.

हेमलता यांनी या निष्क्रियतेबद्दल निराशा व्यक्त करताना सांगितले की, “आयजीसह वरिष्ठ अधिकाऱ्यांना वारंवार आवाहन करूनही पोलिसांनी आरोपपत्र दाखल केले नाही किंवा आरोपींवर कारवाई केली नाही. माझा विरोध घटनात्मक तरतुदींवर आधारित होता, कोणाच्याही धार्मिक श्रद्धेला धक्का पोहोचवण्यासाठी नाही.”

तिला आपल्या कृत्याचा पश्चाताप होतो का, असे विचारले असता हेमलता यांनी ठामपणे सांगितले की, “मी काहीही चुकीचे केलेले नाही. आज माझे अस्तित्व सावित्रीबाई फुले यांच्या योगदानामुळे आहे. आव्हाने आली तरी मी सावित्रीबाई, ज्योतिराव फुले, बाबासाहेब आणि संविधान यांच्या सन्मानासाठी माझा लढा सुरूच ठेवणार आहे.

दहा महिन्यांचा पगार विलंब आणि आरोपी शिक्षक आणि मुख्याध्यापकांवर कारवाई न होण्यामागील कारणे समजून घेण्यासाठी, पत्रकारांनी पीयूष कुमार शर्मा, जिल्हा प्राथमिक शिक्षण अधिकारी (DEEO), बारण यांच्याशी संपर्क साधला.

हेमलता यांच्या पगाराचे आदेश महिनाभरापूर्वीच जारी करण्यात आल्याचे डीईओने स्पष्ट केले. त्यांनी स्पष्ट केले, “पगाराचा आदेश मुख्य ब्लॉक एज्युकेशन ऑफिसर (सीबीईओ), छिपाबरोड यांना पाठवण्यात आला होता. जर तिला अजून पेमेंट मिळाले नसेल तर तिने मला कळवायला हवे होते. जोपर्यंत माझ्या कार्यालयाचा संबंध आहे, तिच्या पगाराचा कोणताही प्रश्न प्रलंबित नाही.”
हेमलता यांच्या पोस्टिंगला झालेल्या विलंबाबद्दल शर्मा यांनी निवडणूक आचारसंहितेला कारणीभूत ठरविले. ते म्हणाले, “जेव्हा मी तिला पसंतीचे ठिकाण विचारले तेव्हा तिने तिच्या घराजवळच्या जागेची विनंती केली. मी तिला 25 किलोमीटर दूर अहमदा येथे पोस्ट केले, परंतु तिने तेथे काम करण्यास असमर्थता व्यक्त केली आणि स्थगिती आदेश मिळवला. सध्या ती छिपाबरोड येथील CBEO कार्यालयात तैनात आहे.

आरोपी शिक्षक आणि मुख्याध्यापकांविरुद्धच्या तक्रारींबाबत, डीईओ शर्मा म्हणाले की ही विभागीय चौकशीची बाब आहे, जी अद्याप सुरू आहे. ते पुढे म्हणाले, “पोलिस प्रकरण वेगळे आहे, परंतु विभागीय तपास सुरू आहे.”
पगाराच्या प्रश्नाबाबत प्रतिक्रियेसाठी राजस्थानचे शिक्षणमंत्री मदन दिलावर यांच्याशी संपर्क साधला असता त्यांनी उत्तर दिले नाही.
===० ===

संपूर्ण महाराष्ट्रातील घडामोडी व ताज्या बातम्या तसेच जॉब्स/शैक्षणिक/ चालू घडामोडीवरील वैचारिक लेख त्वरित जाणून घेण्यासाठी आमच्या व्हाट्सअँप चॅनलला Free जॉईन होण्यासाठी या लिंकला क्लीक करा

तसेच खालील वेबसाईटवर Click करा
दैनिक जागृत भारत