जागतिक मानवी हक्क दिन: मानवी मूल्यांची जपणूक आणि गरज

डॉ. रवींद्र रघुनाथ जाधव
जागतिक मानवी हक्क दिवस 10 डिसेंबरला दरवर्षी जगभरात साजरा केला जातो. हा दिवस 1948 साली संयुक्त राष्ट्र महासभेने मानवी हक्कांची सार्वत्रिक जाहीरनाम (Universal Declaration of Human Rights – UDHR) मंजूर केल्याच्या स्मरणार्थ साजरा केला जातो. या दिवशी मानवजातीच्या मूलभूत हक्कांचे महत्त्व अधोरेखित केले जाते.
मानवी हक्क म्हणजे काय?
मानवी हक्क म्हणजे प्रत्येक व्यक्तीला जन्मसिद्ध अधिकार मिळणे. ही हक्क कोणत्याही धर्म, जाती, लिंग, वंश, किंवा आर्थिक स्थितीच्या आधारावर न बदलणारी असतात. यात स्वातंत्र्य, समानता, शिक्षणाचा अधिकार, कामाचा अधिकार, वाचा व्यक्त करण्याचा हक्क, आणि प्रतिष्ठेचे संरक्षण यांचा समावेश होतो.
इतिहास आणि जागतिक मान्यता
1. मानवी हक्कांचा इतिहास
मानवी हक्कांची संकल्पना खूप जुनी आहे. प्राचीन काळापासूनच समाजात काही नैसर्गिक हक्क मान्य केले गेले होते.
मग्ना कार्टा (1215): इंग्लंडमध्ये रचलेला हा दस्तऐवज राजा आणि प्रजेच्या अधिकारांमधील सीमारेषा ठरवत होता.
फ्रेंच क्रांती आणि ‘मानव आणि नागरिकांचे अधिकार’ (1789) : फ्रेंच राज्यघटनेने समानतेच्या तत्त्वावर भर दिला.
अमेरिकेचे स्वातंत्र्य : अमेरिकेच्या राज्यघटनेने व्यक्तिस्वातंत्र्य आणि न्यायाच्या मूल्यांना मान्यता दिली.
2. संयुक्त राष्ट्र संघ आणि UDHR
दुसऱ्या महायुद्धानंतर जगभरात मानवतेवर झालेल्या अत्याचारांनी मानवी हक्कांसाठी आंतरराष्ट्रीय मंचाची गरज निर्माण झाली.
10 डिसेंबर 1948 रोजी : मानवी हक्कांची सार्वत्रिक जाहीरनाम्याला मंजुरी मिळाली.
UDHR मध्ये 30 अनुच्छेद आहेत, जे प्रत्येक व्यक्तीला समान हक्क मिळवून देतात.
मानवी हक्कांचे स्वरूप
1. नैसर्गिक हक्क
मानवी हक्क हे जन्मजात आहेत. ते कोणत्याही परिस्थितीत हिरावले जाऊ शकत नाहीत.
जिवंत राहण्याचा हक्क
स्वातंत्र्याचा हक्क
मानसिक व शारीरिक सुरक्षितता
2. सामाजिक आणि आर्थिक हक्क
सामाजिक आणि आर्थिक हक्क हे लोकांचे जीवन सुसंस्कृत करण्यासाठी महत्त्वाचे आहेत.
शिक्षणाचा हक्क
आरोग्यसेवेचा हक्क
उपजीविकेचा अधिकार
3. सांस्कृतिक आणि राजकीय हक्क
प्रत्येकाला आपली ओळख आणि वंशाचा अभिमान टिकवून ठेवण्याचा हक्क आहे.
-धर्माचे पालन करण्याचा हक्क
-भाषेचा हक्क
-मतदानाचा आणि लोकशाही प्रक्रियेत भाग घेण्याचा हक्क
-मानवी हक्कांचे महत्त्व
1. व्यक्तीचे संरक्षण:
मानवी हक्क व्यक्तीला जबरदस्ती, अत्याचार, आणि अन्यायापासून वाचवतात.
2. समानतेची भावना:
हे हक्क सर्व व्यक्तींना समानतेचा दर्जा प्रदान करतात.
3. लोकशाहीची मजबुती:
मानवी हक्क लोकशाही व्यवस्थेला स्थिर ठेवण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावतात.
4. सामाजिक शांतता:
मानवी हक्कांमुळे सामाजिक न्याय प्रस्थापित होतो, ज्यामुळे शांतता टिकून राहते.
मानवी हक्कांचे उल्लंघन: एक गंभीर समस्या
1. महिलांविरुद्ध हिंसा:
अनेक ठिकाणी महिलांना अद्याप समान हक्क मिळत नाहीत. लैंगिक अत्याचार, समान वेतनाचा अभाव ही उदाहरणे आहेत.
2. बालमजुरी:
जगभरातील कोट्यवधी मुले शिक्षणाऐवजी मजुरी करत आहेत.
3. जातीय भेदभाव:
भारतात आणि इतर देशांमध्ये जातीय विषमता अजूनही मोठ्या प्रमाणावर आहे.
4. स्थलांतरितांची स्थिती:
युद्ध आणि गरीबीमुळे स्थलांतरितांना मानवतेच्या बाहेर ढकलले जात आहे.
भारत आणि मानवी हक्क
भारतीय संविधान आणि मानवी हक्क
भारतीय संविधानाने मूलभूत हक्क (Fundamental Rights) दिले आहेत:
समानतेचा हक्क (कलम 14-18)
स्वातंत्र्याचा हक्क (कलम 19-22)
शोषणाविरुद्ध हक्क (कलम 23-24)
धार्मिक स्वातंत्र्याचा हक्क (कलम 25-28)
मानवाधिकार संरक्षण कायदा, 1993
मानवाधिकार आयोग स्थापन करून भारताने मानवी हक्कांच्या संरक्षणासाठी ठोस पाऊले उचलली आहेत.
उदाहरणे:
जातीय अत्याचार: अनुसूचित जातींवर होणाऱ्या अत्याचारांवर आयोगाचा लक्ष केंद्रित आहे.
महिला आणि लहान मुले: स्त्री भ्रूणहत्या, लैंगिक अत्याचार, आणि बालमजुरीविरुद्ध कठोर कायदे केले आहेत.
जागतिक पातळीवरील प्रयत्न
1. आंतरराष्ट्रीय मानवाधिकार आयोग (United Nations Human Rights Council – UNHRC):
या संस्थेचे काम मानवी हक्कांचे उल्लंघन थांबवणे आणि हक्कांसाठी जागृती करणे आहे.
2. UNESCO आणि UNICEF:
शिक्षण, महिला हक्क, आणि बालहक्कांसाठी कार्यरत आहेत.
3. जागतिक करार:
जिनेव्हा करार: युद्धकैद्यांसाठी मानवतावादी नियम प्रदान करतो.
अंतरराष्ट्रीय मानवाधिकार करार: UDHR नंतर मानवी हक्कांचे संरक्षण वाढवणाऱ्या अनेक करारांना मान्यता दिली गेली.
मानवी हक्क दिन: साजरीकरण
1. उद्दिष्ट:
मानवाधिकारांचे महत्त्व अधोरेखित करणे.
मानवी हक्कांचे उल्लंघन रोखण्यासाठी जनजागृती करणे.
2. कार्यक्रम:
मानवी हक्कांवरील चर्चासत्रे, कार्यशाळा, आणि अभियान.
शाळा आणि महाविद्यालयांमध्ये मानवी हक्कांचे शिक्षण.
मानवी हक्कांचे उल्लंघन थांबवण्यासाठी मोहीम.
आजच्या परिस्थितीत मानवी हक्कांचे आव्हाने
1. तंत्रज्ञान आणि गोपनीयता:
डिजिटल युगात गोपनीयता आणि माहिती स्वातंत्र्यावर प्रश्नचिन्ह उभे राहिले आहे.
2. हवामान बदल:
हवामानातील बदलांमुळे हजारो लोक बेघर होत आहेत, आणि त्यांचे हक्क धोक्यात आले आहेत.
3. दहशतवाद आणि युद्ध:
जगभरात युद्धग्रस्त भागांतील नागरिकांना मानवी हक्कांपासून वंचित ठेवले जाते.
मानवी हक्कांसाठी आपली भूमिका
1. जाणीवजागृती:
मानवी हक्कांबद्दल शिक्षण घेऊन समाजात जागरूकता निर्माण करणे.
2. समाजसेवा:
अत्याचार पीडितांसाठी आधारभूत भूमिका निभावणे.
3. कायद्याचे पालन:
मानवी हक्कांचे उल्लंघन रोखण्यासाठी सक्रिय नागरिक बनणे.
उपसंहार: मानवी हक्क ही मानवी गरज
जागतिक मानवी हक्क दिवस केवळ एक दिवस साजरा करण्यासाठी नाही, तर मानवी हक्कांचे महत्त्व समाजात रुजवण्यासाठी आहे. “प्रत्येक व्यक्ती हा समान आहे, आणि प्रत्येकाला जगण्याचा, विचार करण्याचा, आणि स्वातंत्र्याचा हक्क आहे,” ही शिकवण आपल्या आयुष्याचा अविभाज्य भाग बनली पाहिजे.
मानवी हक्कांचे संरक्षण हेच खऱ्या लोकशाहीचे लक्षण आहे.
“चला, मानवतेच्या मूल्यांचा प्रचार करू आणि प्रत्येकाला त्याचे हक्क मिळवून देऊ.”

संपूर्ण महाराष्ट्रातील घडामोडी व ताज्या बातम्या तसेच जॉब्स/शैक्षणिक/ चालू घडामोडीवरील वैचारिक लेख त्वरित जाणून घेण्यासाठी आमच्या व्हाट्सअँप चॅनलला Free जॉईन होण्यासाठी या लिंकला क्लीक करा

तसेच खालील वेबसाईटवर Click करा
दैनिक जागृत भारत