कार्ला लेणी : बौद्ध धम्म व संस्कृतीची भव्य विरासत.

6 डिसेंबर 2024 रोजी बाबासाहेबांच्या 68 व्या महापरिनिर्वाण दिनानिमित्त त्यांना अभिवादन करण्यासाठी मी प्रकाश काले, आदर्श गायकवाड, जय खरे,संतोष कांबळे,संतोष भोसले, युवराज उबाळे, मिलन पाटील, शुभम वाघमारे, रामजी लोंढे. असे आम्ही मुंबईला गेलो. जाताना चैत्यभूमीत प्रचंड गर्दीने प्रवेश दुरापास्त होईल याचे खात्री होतीच तरीही दुरून का होईना चैत्यभूमी पहावी व दुरूनच अभिवादन करावे ही भावना होती. मात्र तिथे गेल्यावर भीम जनतेचा अक्षरशः महापूर पाहिला शिवाजी पार्कच्या पश्चिमेस असणाऱ्या स्वातंत्र्यवीर सावरकर रोडवर सकाळी मंत्री महोदय आल्याने सर्व रस्ते ब्लॉक केले होते. त्यात आम्ही अडकून पडलो. पुढे जाता येईना आणि माघारी फिरणे केवळ अशक्य होऊन बसले. जीव गुदमरून गेला अंगातून घामाच्या धारा येऊ लागल्या माझ्या माता,भगिनी-भाऊ यां भीमसैनिकास पाहून अत्यानंद झाला. शिवाजी पार्कवर ही प्रचंड गर्दी. भीमसैनिकाच्या जत्थेच्या जत्थे व लोंढेच्या लोंढे येत होते. त्यांना मानाचा जयभीम घातला. चैत्यभूमीच्या दिशेला हात जोडून अभिवादन केले. आणि आम्ही तिथून बाहेर पडण्याचा निर्णय घेतला. मुंबईला आलोय तर काहीतरी पाहिले पाहिजे. गेटवे ऑफ इंडिया, मरीन ड्राईव्ह हे अनेकदा पाहून झालेय. म्हणून गोराई (बोरीवली) येथील गोल्डन टेम्पल पहावे असा विचार आला. मात्र तिथेही गर्दी असेल व शिवाय ट्रॅफिक जाम असेल म्हणून आम्ही ते न पाहताच माघारी फिरलो.
मात्र काहीतरी पाहिलेच पाहिजे. म्हणून आम्ही कार्ले लेणी पाहण्याचा निर्णय घेतला. पुणे जिल्ह्यातील मळवली (लोणावळा) तालुका मावळ येथे कारले लेणी आहे. जवळपास 16 बौद्ध लेण्यांचा समूह असून त्यात चैत्यगृह व इतर विहार आहेत. या लेण्यातील शिल्पे ही इतकी मोहक आकर्षक व सुंदर आहेत की नजरच हटत नव्हती. मी काही लेणी तज्ञ व संशोधक, अभ्यासक नाही.मात्र बाहेर जी माहिती पुरातत्त्व खात्यात द्वारे लावली होती ती महत्वपूर्ण माहिती युक्त अशी वाचनीय आहे.
कारले लेणी ह्या सह्याद्रीच्या बोर घाटात स्थित आहेत. बोरघाट हा सातवाहन कालीन प्राचीन बंदर असणारे कल्याण आणि नालासोपारा या ठिकाणाहून उस्मानाबाद जिल्ह्यातील तेर या प्राचीन ठिकाणास जाण्याच्या मार्गावर आहेत. ही लेणी इसवी सना पूर्वी पहिल्या शतकात कोरलेली/खोदली आहेत.
या लेण्यातील चैत्यगृहाच्या दाराशीच डाव्या हाताला एक सारणाच्या धर्तीवर सीन्स नंबर कोरलेला आहे काळाच्या ओघात याची खूपच पडझड झाली असली तरी ही तो अजून चटकन ओळखता येतो. या स्तंभाचा करविता “महारठी अग्नीमित्रक” यांच्या दातृत्वाबद्दल लिहिलेले आहे.
चैत्यगृह बाहेर सज्जा कोरलेला आहे आणि येथे स्त्री- पुरुषांचे मिथुन शिल्प असलेल्या जोड्या दिसून येतात. स्त्रियांच्या डोक्यावर पदर कमरेला शेला पुरुषाने धोतर आणि डोक्यावर मुंडासे घातलेले आहे स्त्रियांच्या हातात बांगड्या, पायात तोडे, कमरेला साखळ्या (मेखला), गळ्यात मण्यांचे हार, कर्णफुले, कपाळावर कुंकू आहे.
ब्राह्मी लिपीत चैत्यगृहाच्या सज्जात “वैजयंतीतो सेठीना
भूतपालेन सेलघरम परीनीठ पितम जंबुदिपम्ही उतमम्”
याचा अर्थ वैजयंतीचा श्रेष्ठी भूतपाल याने तयार केलेले हे लेणे जंबुद्वीपात उत्कृष्ट आहे.
कारला लेण्यांमध्ये ब्राह्मी लिपीत ३५ लेख शिल्पात कोरलेले आहेत. ते सर्व काही पाहिले नाही परंतु प्राप्त माहितीनुसार धेणुकाकट म्हणजे आत्ताचे डहाणू, सोपारक म्हणजे आत्ताचे नालासोपारा, करिजक कारल्याच्या उत्तरेस असलेले आताचे करंजगाव, प्रभास म्हणजे आजच्या काठेवाड (गुजरात) भागातील प्रभासतीर्थ,वैजयंती म्हणजे आजच्या कर्नाटकामधील उत्तर कन्नड जिल्ह्यातील बनवासी अशा गावांचा उल्लेख आहे.
चैत्यगृहाच्या व्हरांड्याच्या भिंतीवरील एका लेखात मामलाहारे असा शब्दप्रयोग केलेला आहे. यातील मामल म्हणजे आताचा मावळ आणि आहार म्हणजे प्रशासकीय भाग. याशिवाय वढकी
हे सुतार कामकरणाऱ्यास आणि गंधक सुगंधी द्रव्याचा व्यापार करणाऱ्यास शब्द योजलेले आहे.
ही लेणी पाहताना देहभान हरपून गेले होते. परंतु काल शुक्रवार असल्याने लेणीच्या एका बाजूच्या व्हरांड्यातच असलेल्या एकविरा देवीच्या दर्शनासाठी या देवींचे भक्त मोठ्या प्रमाणात आले होते. त्यांचे नवस सायास व वाद्यकाम जोरात होत होते त्यांचा गोंगाट खूपच जाणवला. या लेण्याच्या डोंगर तळापासून वरपर्यंत फुले नारळ देवीची ओटी भरण्यापासून लाडू चिक्की अशी विविध मेवा मिठाईची दुकाने खूप होती.
एक मात्र येथून जवळच असलेल्या भाजे या जगतविख्यात लेण्यास भेट देण्याचे राहूनच गेले आणि याची चुटपुट लागून राहिली.नक्कीच काही दिवसांनी ही लेणी पाहीन.जयभीम 🙏🏻
🟰🟰 ✍🏻 प्रकाश काले. अकलूज जि.सोलापूर 🟰🟰

संपूर्ण महाराष्ट्रातील घडामोडी व ताज्या बातम्या तसेच जॉब्स/शैक्षणिक/ चालू घडामोडीवरील वैचारिक लेख त्वरित जाणून घेण्यासाठी आमच्या व्हाट्सअँप चॅनलला Free जॉईन होण्यासाठी या लिंकला क्लीक करा

तसेच खालील वेबसाईटवर Click करा
दैनिक जागृत भारत