भारतीय समाजातील उच्चवर्गीय वर्चस्वाला वैधता प्रदान करणारे ‘मिथ’ आणि ‘रणनीती’

“एलिट प्लुरॅलिझम आणि वर्गशाही” पुस्तकातील भारतीय समाजातील उच्चवर्गीय वर्चस्वाला वैधता प्रदान करणारे ‘मिथ’ आणि ‘रणनीती’

जयंत लेले यांच्या “एलिट प्लुरॅलिझम आणि वर्गशाही” या पुस्तकात भारतीय समाजाच्या सामाजिक आणि राजकीय रचनेमुळे उच्चवर्गीय वर्चस्वाला कशी वैधता मिळते, याचे सूक्ष्म विश्लेषण केले आहे. विशेषतः खालच्या जातीय गटांचे शोषण टिकवण्यासाठी वापरण्यात येणाऱ्या विविध मिथ आणि रणनीतींबद्दल विस्तृत चर्चा केली आहे. खाली या पुस्तकात मांडलेल्या मुख्य मिथ आणि रणनीती नमूद करण्यात आल्या आहेत:

१. उच्चवर्गीय वर्चस्व आणि शोषणाला वैधता देणारे मिथ

क) बहुवादाचा (Pluralism) मिथ

स्पष्टीकरण: भारतीय लोकशाही खुल्या स्पर्धेवर आधारित असल्याचा दावा हा एक मिथ आहे. प्रत्यक्षात, बहुवाद उच्चवर्गीयांच्या राजकीय गटांतर्गत स्पर्धा नियंत्रित करण्यासाठी वापरला जातो, खालच्या गटांना सहभागी होण्याची संधी नाकारली जाते.

खालच्या जातीय गटांवर परिणाम: खालच्या गटांना राजकीय प्रक्रियेतून दूर ठेवले जाते, तर स्पर्धेचा आभास निर्माण केला जातो.

ख) जात म्हणजे परंपरा (Caste as Tradition) हा मिथ

स्पष्टीकरण: जातीला एक सांस्कृतिक परंपरा म्हणून सादर केले जाते, ज्यामुळे जातींच्या असमानतेला नैसर्गिक आणि अपरिहार्य मानले जाते.

खालच्या जातीय गटांवर परिणाम: जातीव्यवस्थेतील विषमता कायम राहते आणि त्याविरुद्धच्या बदलांना दुय्यम स्थान दिले जाते.

ग) विकासाचा मिथ

स्पष्टीकरण: विकास आणि आधुनिकीकरण हे सर्वांसाठी लाभदायक ठरेल, अशी चुकीची धारणा निर्माण केली जाते. तथापि, हा विकास केवळ उच्चवर्गीयांच्या हितासाठी असतो.

खालच्या जातीय गटांवर परिणाम: खालच्या गटांना विकास प्रक्रियेतून वगळले जाते; त्याऐवजी, त्यांच्या संसाधनांवर उच्चवर्गीयांचा कब्जा होतो.

घ) राष्ट्रीय एकात्मतेचा मिथ

स्पष्टीकरण: राष्ट्रीय एकात्मतेचे भासवलेले महत्त्व सामाजिक विषमता लपवण्यासाठी वापरले जाते.

खालच्या जातीय गटांवर परिणाम: खालच्या गटांच्या समानतेसाठीच्या मागण्या “फुटीरतावादी” किंवा “राष्ट्रीय विरोधी” म्हणून खोडून काढल्या जातात.

ङ) कल्याणकारी आणि प्रतिनिधित्वाचा मिथ

स्पष्टीकरण: आरक्षण धोरणे आणि कल्याणकारी योजना लागू केल्या जातात, परंतु त्या केवळ काही विशिष्ट खालच्या गटांना फायदा पोहोचवण्यासाठी वापरल्या जातात.

खालच्या जातीय गटांवर परिणाम: केवळ काही निवडक लोकांनाच फायदा होतो, तर बहुसंख्य लोक वंचित राहतात, ज्यामुळे गटांमध्ये फूट पडते.

२. उच्चवर्गीयांचे वर्चस्व टिकवण्यासाठी वापरण्यात आलेल्या रणनीती

क) संरक्षणाच्या (Patronage) रणनीती

स्पष्टीकरण: उच्चवर्गीय नेते खालच्या जातीय नेत्यांना राजकीय पाठिंबा मिळवण्यासाठी विशेष फायदे देतात.

खालच्या जातीय गटांवर परिणाम: खालच्या गटांमध्ये फूट पाडून, त्यांना शक्तिहीन बनवले जाते.

ख) बहुवादाची रणनीती

स्पष्टीकरण: बहुवादाचा वापर उच्चवर्गीय गटांतर्गत संघर्ष सोडवण्यासाठी केला जातो, तर खालच्या गटांना निर्णायक प्रक्रियेतून दूर ठेवले जाते.

खालच्या जातीय गटांवर परिणाम: खालच्या गटांना वास्तविक सत्तेपासून वंचित ठेवले जाते.

ग) केंद्रीकरणाची रणनीती

स्पष्टीकरण: केंद्रीकृत नियंत्रणाद्वारे, काही वेळेस स्थानिक गटांचे वर्चस्व मोडून काढले जाते.

खालच्या जातीय गटांवर परिणाम: स्थानिक वर्चस्व कमजोर होते, पण खालच्या गटांचे बळकटीकरण होत नाही.

घ) लोकाभिमुखतेची (Populism) रणनीती

स्पष्टीकरण: लोकाभिमुख धोरणांचा वापर तळागाळातील गटांना आकर्षित करण्यासाठी केला जातो, पण प्रत्यक्षात तो उच्चवर्गीय वर्चस्व टिकवण्यासाठी असतो.

खालच्या जातीय गटांवर परिणाम: लोकाभिमुख धोरणे तात्पुरत्या फायद्यांवर भर देतात, पण मोठे सामाजिक बदल घडवत नाहीत.

ङ) सहवटीकरण (Co-optation) रणनीती

स्पष्टीकरण: खालच्या गटांतील नेत्यांना सत्तेच्या व्यवस्थेत समाविष्ट करून त्यांच्या लढ्याला कमजोर केले जाते.

खालच्या जातीय गटांवर परिणाम: खालच्या गटांच्या लढ्यांचे नेतृत्व कमजोर होते आणि शोषणाचे चक्र सुरूच राहते.

च) पितृसत्ताकतेची रणनीती

स्पष्टीकरण: उच्चवर्णीय गट त्यांच्या जातीतील तळागाळातील लोकांवर पितृसत्ताक अधिकार गाजवतात.

खालच्या जातीय गटांवर परिणाम: खालच्या गटांचा स्वातंत्र्य व समानतेचा संघर्ष दबवला जातो.

छ) पारंपरिक संरक्षक (Patrimonialism) धोरण

स्पष्टीकरण: इतर जातीय गटांना संरक्षकाच्या भूमिकेतून वर्चस्व गाजवले जाते.

खालच्या जातीय गटांवर परिणाम: खालच्या गटांना स्वतःच्या पायावर उभे राहण्याची संधी नाकारली जाते.

ज) वगळण्याची रणनीती

स्पष्टीकरण: खालच्या जातीय गटांना महत्त्वाच्या संस्थांमध्ये किंवा निर्णय प्रक्रियेतून वगळले जाते.

खालच्या जातीय गटांवर परिणाम: खालच्या गटांचे संसाधनांवरचे नियंत्रण पूर्णतः कमी होते.

झ) ध्रुवीकरण (Polarization) धोरण

स्पष्टीकरण: खालच्या गटांमध्ये फूट पाडून किंवा एका गटाला दुसऱ्या गटाविरुद्ध उभे करून, त्यांचे संघटन मोडून काढले जाते.

खालच्या जातीय गटांवर परिणाम: एकत्रित विरोध कमी होतो आणि उच्चवर्गीयांचे वर्चस्व टिकते.

३. या मिथ आणि रणनीतींचे परिणाम

1. विषमतांचे जतन: मिथ आणि रणनीतींच्या एकत्रित प्रभावामुळे असमानता कायम राहते, जी उच्चवर्गीयांना फायदेशीर ठरते.

2. खालच्या गटांचे अलगिकरण: खालच्या गटांची मागणी दुय्यम ठरवून त्यांना राजकीय आणि आर्थिकदृष्ट्या दूर ठेवले जाते.

3. गटांतर्गत फूट: संरक्षण आणि ध्रुवीकरणाच्या रणनीतींद्वारे खालच्या गटांमध्ये फूट पडते.

4. शोषणाला वैधता: बहुवाद, राष्ट्रीय एकता यांसारख्या मिथांचा वापर शोषणाला नैतिकता प्रदान करण्यासाठी केला जातो.

निष्कर्ष

जयंत लेले यांच्या “एलिट प्लुरॅलिझम आणि वर्गशाही” या पुस्तकातून हे स्पष्ट होते की, भारतीय समाजात उच्चवर्गीयांचे वर्चस्व टिकवण्यासाठी विविध मिथ आणि रणनीती वापरल्या जातात. जातीव्यवस्थेला “परंपरा” मानून आणि बहुवादाला “लोकशाही” म्हणून सादर करून, शोषणाला नैतिक आधार दिला जातो.

खालच्या गटांचे शोषण हे केवळ उघड भेदभावामुळेच नाही, तर या सूक्ष्म प्रणालींमुळेही टिकून राहते. लेले यांनी दाखवले आहे की, खऱ्या लोकशाहीसाठी या मिथ आणि रणनीतींचा भेदभावपूर्ण उपयोग समजून घेऊन त्यांना विरोध करणे अत्यावश्यक आहे.

~ सिद्धार्थ प्रभाकर

संपूर्ण महाराष्ट्रातील घडामोडी व ताज्या बातम्या तसेच जॉब्स/शैक्षणिक/ चालू घडामोडीवरील वैचारिक लेख त्वरित जाणून घेण्यासाठी आमच्या व्हाट्सअँप चॅनलला Free जॉईन होण्यासाठी या लिंकला क्लीक करा

तसेच खालील वेबसाईटवर Click करा
दैनिक जागृत भारत