आठवणींचे पक्षी.

एम एल गोपनारायण.

औरंगाबाद वास्तव्यातील १९७०ते १९७५चा महाविद्यालयीन शिक्षणाचा कालावधी.चौफेर असलेल्या डोंगर कडांनी तबकडिचा आकार प्राप्त झालेलं शहर औरंगाबाद.या शहराच्या वास्तव्यात महाविद्यालयीन शिक्षणा निमीत्त डॉ बाबासाहेब आंबेडकर कॉलेज ऑफ आर्ट्स अँड कॉमर्स या महाविद्यालयात विद्यार्जनासाठी घालविलेला पाच वर्षांचा कालावधी हळूहळू मनचक्षू सम़ोरून सरकत जातो तेव्हा,आठवते मी पाहिलेल्या औरंगाबाद,अजिंठा वेरूळ येथील भग्न तरीही मनोरम वाटणारे लेणी सौंदर्य.खरं म्हणजे त्या वेळी केवळ सौंदर्य दृष्टी होती आकर्षण होतं ते मुर्तीतील विलोभनीय कलाकुसरीचं. त्या मागची पार्श्वभूमी, किंवा त्या मध्ये दडलेल्या सुप्तावस्थेतील बौद्ध संस्कृतीची, सांस्कृतिक वारसाची कल्पना नव्हती.औरंगाबादच्या लेण्याची तर अभ्यासा निमीत्त (त्या वेळी आम्ही तीन चार सहपाठी या पहाडांच्या एकांतात, निसर्गाच्या सान्निध्यात अभ्यास करायला जायचो) रोज भेट गाठ व्हायची.अभ्यासानंतरचा विरंगुळा म्हणून सहज बौद्ध लेण्यांकडे पाय वळायचे.त्या वेळी आजच्या सारखे सुकर रस्ते नव्हते.उबड खाबड उभे आडवे दगड तुडवत, ओलांडत लेणी पर्यंत जावं लागे.उद्देश केवळ बुद्धांच्या भव्य दिव्य मुर्ती बघणे आणि आपसात आध्या अधुऱ्या माहितीवर चर्वितचर्वण करुन, आपणास पटतील असे निष्कर्ष काढणे.सत्य असत्य माहिती नाही.कालजयी मुर्त्यांचे माथे फिरुंनी केलेले चेहऱ्याचे विद्रुपीकरण आणि घातलेल्या घावाने तुटलेले हात पाय बघुन भयंकर संताप यायचा,नको त्या शिव्यांची लाखोली वाहिल्या जायची.परंतु एवढ्या संतापातुनही एक संतोषाची अभिमानाची लाट अंतरात उसळायची की,ज्या कोणी माथेफिरूंनी हा विध्वंस केला असेल त्याला ही हाता पायांवर घाव घालतांना तथागता समोर झुकावं लागलं असेल वाकावं लागलं असेल.अर्थात या मध्ये काही लॉजिक नाही,केवळ संतप्त मनावर अल्प संतोषाचा शिडकावा.वेरूळची लेणी बघायला ही कित्येक वेळा गेलो पण प्रत्येक वेळी निमीत्त केवळ सुट्टी घालवायचं.वेरुळला लेणी बघायला जायचं आणि प्रत्येक लेणी विषयीचं न उलगडणारं कोडं घेऊन माघारी यायचं.जाणुन घ्यायची जिज्ञासा होती पण जिज्ञासा पुरविणाऱ्या मार्गदर्शकाची कमी होती.व्यवसायीक गाईड होते पण ते काय सांगत ते कळत नव्हते, किंवा आमची लायकी नव्हती.कारण व्यवसाय म्हटलं की वेळ बघुन काम करणं येते. त्या वेळी आजच्या सारखी लेणी संवर्धनासाठी झटणाऱ्या, जपणाऱ्या संघटनांची वानवा होती,आज जी आहे ती जागृकता नव्हती.सर्वच बाबतीत आज स्थित्यंतर घडून येत आहेत.अजिंठा लेणीलाहि तीन चार वेळा जाऊन आलो ते सहल या उद्देशाने.जायचे खाच खळगे तुडवीत कधी असलेल्या रस्त्यावर तर कुठे रस्ते काढत डोंगर चढायचं.खाली उतरायचं एक एक लेणी बघत डोळे विस्फारून विस्मयचकित होऊन कोऱ्या मनाने शुन्य विचाराने बघत राहायचं.मुर्त्यांच अवलोकन करतांना मूर्तीकाराच्या कौशल्याने चकीत व्हायचो.कोरलेल्या मुर्त्या हा मुर्तीकाराचा छंद किंवा व्यवसाय असावा असं वाटायचं. काळ्या कातळावर चंदेरी इतिहासातील सुवर्ण संस्कृतीचा कधी ही ना संपणारा असा वारसा जपुन ठेवण्याचं काम छन्नी हातोड्याच्या सहाय्याने त्या ध्येय वेड्या संस्कृतीच्या शिपायांनी केले असेल असं त्या वेळी कधी वाटलंच नाही.निरव वातावरणात, निसर्गाच्या सान्निध्यात राहुन डोंगराच्या छातीवरील अभेद्य अखंड काळ्या कातळावर इतिहासाची छाप सोडणारे, बोलकी साक्ष देणारे हात कुणाचे असावेत,असा विचार मनाला चाटून जाई.भगवान बुद्धा व्यतिरिक्त इतर मुर्त्यांची ओळख पटत नव्हती.शरिर सौष्ठव आणि चेहर्यावरील स्मित,हाव भाव मनमोहक वाटत होते.अजिंठ्याची चित्रकला मात्रं ध्यानात राहिली.प्रत्येक चित्राचं मनमोहून टाकणारं बोलकं रेखाटन कसबी चित्रकाराच्या कुंचल्याचं सामर्थ्य दर्शविते.लेणी क्रमांक आठवत नाही.लेणीच्या आतील छतावर चित्रीत एक छोट्या बेबीचं चित्र लक्ष वेधून घेते.कोणत्यही बाजूने उभे राहुन ते चित्र बघीतले तरी त्याची नजर आपल्या कडेच आहे असे दिसते.विलक्षण खोली आणि जिवंतपणा असलेली भित्ती चित्रकला या ठिकाणी पहावयास मिळते.
आयुष्याची सकाळ गेली दुपार टळली आणि आज संध्याकाळी,सकाळ दुपार जगलेल्या आयुष्याची निष्फळ, कधीही भरुन न येणाऱ्या उणिवेची जाणीव झाली.जाणीव झाली म्हटल्या पेक्षा जाणीव करून दिली ती मोजक्या लेणी संवर्धन संघटनांनी धुरीणांनी.भुतकाळात पाहिलेल्या, बौद्ध लेण्यांसी जुळलेल्या सांस्कृतिक,सामाजिक आणि धार्मिक वारसांची ओळख होत गेली. शिल्पाची ही एक भाषा असते आणि ती जाणुन घ्यायला शिल्पासी एक रुप होऊन संवाद साधावा लागतो हे आज असलेल्या लेणी संवर्धन कार्यात झपाटलेल्या दिग्गजांकडुन कळले. मान्यवर लेणी, शिलालेख अभ्यासक, तज्ञांच्या सतत ज्ञान धारेने वाहत असलेली ही ज्ञानगंगा अशीच वाहत राहो,आणि या ज्ञान गंगेची उद्गगाती भारतीय बौद्ध संस्कृती जनसामान्यांपर्यंत पोहोचवण्याचे महत्कार्य या अवलिया कडुन घडत राहो ही मनापासुन शुभेच्छा सदिच्छा
एम एल गोपनारायण.

संपूर्ण महाराष्ट्रातील घडामोडी व ताज्या बातम्या तसेच जॉब्स/शैक्षणिक/ चालू घडामोडीवरील वैचारिक लेख त्वरित जाणून घेण्यासाठी आमच्या व्हाट्सअँप चॅनलला Free जॉईन होण्यासाठी या लिंकला क्लीक करा

तसेच खालील वेबसाईटवर Click करा
दैनिक जागृत भारत