महाराष्ट्रात १३०० च्या आसपास लेण्या.

एकजुट लेणी अभ्यास प्रचारक समूह महाराष्ट्र राज्य, आयोजित 2 दिवसीय धम्म अज्झयन चारिका / लेणी अभ्यास दौरा संपन्न.

महाराष्ट्रात १३०० च्या आसपास लेण्या सापडतात. त्यामध्ये काही चांगल्या अवस्थेत, काही दुर्लक्षित/अतिक्रमण झालेल्या, आडवाटेवरील लेण्या आढळतात. तर काही डोंगराचा कुशीत, जंगलात आढळतात. एकजूट लेणी अभ्यास प्रचारक समूहाने आत्तापर्यन्त मुंबई, पुणे, जुन्नर, कोकण येथील लेण्यांवर अभ्यास दौरे आयोजित केले आहेत. दि ७-८ सप्टेंबर २०२४ रोजी सातारा जिल्हातील कराड तालुक्यातील लेण्या पाहण्यासाठी, त्यांचा अभ्यास करण्यासाठी 2 दिवसीय दौरा आयोजित केला होता. या दौऱ्यात मुंबई मधून 20 लेणीसंवर्धक सहभागी झाले होते. नेहमी प्रमाणे हया दौऱ्याचे आयोजन एकजूट चे संस्थापक अध्यक्ष सारिश(दादूस ) डोळस यांच्या मार्गदर्शनाखाली करण्यात आले होते.

प्रथमता: 6 सप्टेंबर रोजी रात्री १०. वा कळंबोली येथे डोळस यांच्या राहत्या घरी सर्व लेणी संवर्धक एकत्र येऊन बुद्ध वंदना (भन्ते श्रद्धाश्री यांच्या उपस्थितीत) व भोजन घेऊन रात्री १२ नंतर सातारासाठी प्रस्थान केले. 7 सप्टेंबर 2024 रोजी सकाळी 8 वा मलकापूर येथील आगाशिवनगर येथे पोहचल्यावर तेथील डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर भवन येथे स्थानिक लेणी संवर्धक समूहाने मुंबई हुन येणाऱ्या समुहाची व्यवस्था केली होती. सर्वजन फ्रेश होऊन नाश्ता करून ११ वा. बुद्ध वंदना घेऊन आम्ही स्थानिक लेणी संवर्धक कैलास कांबळे व स्वप्नील जाधव याच्या मार्गदर्शनाखाली त्याच गावात असलेली अपरिचित / दुलक्षित चचेगाव च्या बुध्द लेणीकडे प्रस्थान केले. या लेणीची फार मोठ्या प्रमाणात दुरावस्था झाली आहे. येथील स्थानिक लेणी संवर्धन समुहाने या लेणीवर गेली ७-८ वर्षे सातत्याने जाऊन साफ सफाई करून काही प्रमाणात लेणी पाहण्या योग्य केली आहे. या लेणीमध्ये 9 लेण्याचा समूह आहे. या लेणीवर जाण्यासाठी आडवाटेवरील पाऊलवाटा असून अर्ध्या तासात आम्ही या लेणीवर पोहचलो. प्रथमता आम्ही श्रमदान करून लेण्यांसमोर वाढलेले गवत, झाडे, झुडपे, काढली. ह्या लेणीवर पोहचल्यावर प्रथमच आपल्याला चैत्यगुह दिसते. ह्या लेणीत अर्धवट स्तूप असून तो तोडण्याचा प्रयत्न केलेला दिसून येतो . चैत्यगुहाच्या डाव्या बाजूला दोन लेण्या असून त्यामध्ये विहार, सभामंडप आहे. हया सभामंडपात तिन्ही भिंतीना पाच पाच खोल्या असून त्या सध्या भग्न अवस्थेत आहेत. भिक्षूंच्या निवासासाठी असलेल्या या लेणीत २ ठिकाणी खोल्यांच्या आतमध्ये खोली आहे. ह्या लेण्या पूर्णता मातीच्या ढिगार्याने भरलेल्या आहेत. सध्या सात लेण्या दिसून येतात. सर्व लेण्यामधे मातीचा खच पडला आहे त्या पूर्णपणे साफ केल्यास आणखी माहीती मिळू शकते, तसेच मातीच्या ढिगारा खाली अजूनही लेण्या असाव्यात असे निरीक्षणावरून दिसते. यावेळी चचेगावचे सरपंच राहुल काळोखे साहेब देखील आमच्यासोबत उपस्थित होते. त्यांनी आम्हाला मार्गदर्शन करताना सांगितले कि, हा बौद्ध वारसा आपण सर्वानी जपला पाहिजे, हा आपला जागतिक वारसा आहे. लोकांपर्यंत जनमाणसात या लेण्याची माहीती पोहचली पाहिजे. इथे येणाऱ्या सर्व लेणीसंवर्धक समूहाला आम्ही पाहिजे तेवढे सहकार्य करू असे त्यांनी सांगितले. महाराष्ट्रातील सर्व सरपंचानी चचेगावच्या त्या संरपंचाचा आदर्श घ्यावा, त्यांनी त्यांच्या विभागात येणाऱ्या सर्व लेण्यांचे संवर्धन करण्यासाठी पुढे यावे. एकजूटचे सारिश डोळस त्यांनी सरपंच राहुल काळोखे, कैलाश कांबळे, स्वप्नील जाधव व उपस्थित ग्रामस्थ ह्यांना एकजूटीने कार्य, वारसा जपण्याचा, संवर्धन करण्याचा विश्वास दिला.

या नंतर आम्ही आगाशिव बुद्ध लेणीवर दुपारी 2 वा.पोहचलो. प्रथमता: आगाशिव लेणीच्या पायथ्याशी असलेल्या सह्याद्री व्याघ्र प्रकल्प, कराड, (सह्याद्री भवन) ला भेट दिली. तेथील वन्यजीव प्राणी, पक्षी यांच्यावरील प्रदर्शन पाहिले. तिथे उपस्थित असणाऱ्या एका कर्मचाऱ्याने आम्हाला हया प्रकल्पात असणाऱ्या प्राण्यांची माहिती दिली. त्या नंतर आम्ही आगाशिव बौद्ध लेणीवर जाण्यासाठी डोंगरावर चढाई करण्यास सुरवात केली… साधारण अर्ध्या तासात आम्ही लेण्यांपर्यंत पोहचलो. डोंगरात वेड्या, वाकड्या, खडया चढणीचा पायवाटेने लेणी वर पोहचलो . समोरील विहार लेणीत दगडी बाक आहे. त्या पुढे एक लेणी आहे. अशा 2 लेण्या आहेत. हया लेण्यांचा वरती अजून 6 लेण्या आहेत, त्यावर जाण्यासाठी प्रथम उंचवार छोटे विहार लेणी आहे, त्याचा डाव्या बाजूने दगडात कोरलेल्या पायऱ्या आहेत काही भग्न झाल्या आहेत. वरील लेण्या पर्यंत पोहोचने थोडे अवघड आहे. वरती पोहोचल्यावर प्रथम पाणपोढी दिसते तिचा डाव्या बाजुला एक विहार आहे आणि पाणपोढी, समोर 2 विहार, चैत्य गृह,2 विहार,पुढे एक छोटी लेणी अशा 7 लेण्या आहेत, त्यात चैत्य गृहात 12 फूट उंच स्तूप आहे, पूर्ण अखंड आहे, जोथा, अंड,हर्मिक आणि छताला पूर्ण गोल छत्र आहे. काही विघ्न संतोषी वक्ती कडून स्तुपाचा जोथा आणि अंड्यावर काळा, पांढऱ्या रंगाने नाव लिहून ठेवली आहे ती स्वच्छ करणे गरजेचे आहे. तसेच हया स्तुपाच्या उजव्या बाजुला जे शेवटचे म्हणजेच खालून 9 नं. आणि वरून 7 नं लेण्यामधून मार्ग आहे त्या मार्गाचा मागोवा घेण्यासाठी शैलेश पवार, ऍडव्होकेट खान्देश बगाटे आणि राकेश पवार तिघांनी त्या लेण्याचा आत (भुयार ) मधे प्रवेश केला सुरवातीला वाकून जावे लागते, पुढे वळण घेऊन सरळ चढणं आहे थोडा धोका दायक आहे, तसे पुढे वेडे, वाकडे चढणं करत वरती डोंगर माथ्यावर हा भुयारी मार्ग पोहचला आहे. पुढे हया लेण्याचा डाव्या बाजूचा डोंगरावर साधारण 10 मिनिटावर एक लेणी आहे ते विहार आहे. तिथे जाण्यास पायावट आहे. यालेणीवर त्यात बसण्यास दगडी बाक आहे. विहारचा आत डाव्या भिंतीचा मध्ये अजून एक मोठी खोली आहे. अशा या कोयना नगर चा 10 बुद्ध लेण्याचा समहु आहे. समोर दुमजली लेण्या आहेत, खाली 2 लेण्या , वरती 7 लेण्या,पाणपोढी आणि लेण्याचा डाव्या बाजुला 10 मिनिटावर 1 लेणी असे 10 लेण्याचा समहु आहेत. या लेणी परिसरात नीट रस्ता नाही, प्राण्यांचा वावर आहे. तरी अजून अपरिचित लेणी या डोंगरात आहेत. या लेणीवरील चैत्यगृहात भन्ते श्रद्धाश्री यांच्या मार्गदर्शनाखाली बुद्ध वंदना घेतली. स्थानिक लेणा संवर्धक कैलाश कांबळे यांनी लेणी विषयी माहीती दिली. तसेच एकजूटचे संस्थापक सरिश डोळस, लेणी संवाद चे प्रफुल्ल पुरळकर, बबन ओव्हाळ सर हयांनी आपले मनोगत सादर केले. या लेणीवर एक महत्वाची घटना घडली, ती पुढीलप्रमाणे.. आतापर्यंत आपण भन्तेना धम्मदान देत आलो. प्रथमच भन्ते श्रद्धा श्री हयांनी एकजूट टिमला लेणी संवर्धणासाठी दान दिले ते ऐतिहासिक वारसा असलेल्या लेणीवर, ही सर्वानसाठी आदरयुक्त बाब ठरली. वर्षावासाच्या कालात भन्तेनी लेणी संवर्धनासाठी दान देणे हे. आमच्यासाठी महत्वाचे होते. हि लेणी पाहुन आम्ही मलकापूर येथील ऐतिहासिक गोल घुमट (मकबरा) ला भेट दिली. साधारण १७ ते १८ व्या शतकातील हा मकबरा आहे. असे सांगितले जाते पण तिथे कोणत्याहि प्रकारचा माहिती फलक नव्हता. हा मकबरा पाहुन आम्ही पहिल्या दिवसाचा दौरा अंधार पडल्यामुळे थांबवून आम्ही पुन्हा आगाशिव नगर येथील डॉ . बाबासाहेब आंबेडकर भवन येथे गेलो. पुन्हा एकदा फ्रेश होऊन रात्री ८ वा. बुद्ध वंदना करून एकजूट समूहाने स्थानिक लेणी संवर्धक यांच्या कामाची दखल घेऊन त्यांचा सन्मानपत्र देवून सत्कार करण्यात आला. त्या नंतर वर्षावासा निम्मित भन्ते श्रद्धा श्री ह्यांचे छोटे प्रवचन दिले. एकजूट समूहाचे अध्यक्ष डोळस सर यांनी सर्वांचे सर्वांचे आभार मानून हा कार्यक्रम संपला असे जाहीर करून रात्रीचे भोजन करून सर्वानी आराम केला.

दुसऱ्या दिवशी रविवार दि.८ सप्टेंबर 2024 रोजी सकाळी भन्तेजींच्या मार्गदर्शनाखाली वंदना घेऊन मलकापूर येथील जखीणवाडी – आगाशिव बौध्द लेणीवर जाण्यास निघालो. सकाळचा आल्हादायक वातावरणा त ९ वा. आम्ही लेणीवर पोहचलो. तेथिल लेणी क्र.2,3,4 येथे श्रमदान करन्यात आले, वाढलेली झाडीझुडपे काढण्यात आली, लेणी क्र 6 हे चैत्यगृह असून तेथे मोठा भव्य असा स्तुप आहे. या लेणीत पूर्णपणे पाणी भरलेले असून त्या बदल पुरातत्व कर्मचारीशी संवाद साधन्यात आला. त्यांनी लवकरात लवकर चैत्यगृहातील पाणी काढण्याचे आश्वासन दिले. हया लेणीवरील निसर्ग सौंदर्य एकदम सुंदर असुंन सभोवतालच्या डोंगर रांगा सुंदर दिसतात. येथे 28 लेण्यांचा समूह असुंत त्यातील 25 लेण्या पाहता येतात. ३ लेण्या ह्या अरुंद व आडवाटेला असल्यामुळे पाहता येत नाही असे स्थानिक लेणी संवर्धकाने सांगितले. या लेणी समुहात चार चैत्यगुह असून त्यातिल लेणी क्र 6 नं.चा सर्वात मोठा चैत्पस्तुप आहे. चैत्य स्तुपाचा बाहेर प्रवेशद्वाराच्या डाव्या बाजूला अशोकचक्र आहे व उजव्या बाजूला सिंहस्तंभ आहे. या अशोकचक्रामध्ये 24 आरे कोरलेले आहेत. लेणी क्र ७ मध्ये अखंड चैत्य स्तुप असून त्यावर अतिक्रमण करून स्तुपाला चिटकून समोर विठ्ठल, रखुमाईचे मंदिर निर्माण करण्यात आले आहे. ह्या अतिक्रमणाबद्दल पुरातत्व विभाग कारवाई का करत नाही ? तिथे त्यांचा एक सुरक्षा कर्मचारी कायमस्वरूपी असतो असे समजले . पण ह्या लेणीत स्टोव्ह , भांडी कशासाठी ? मंदिराच्या अतिक्रमणामुळें स्तूप झाकला गेला आहे . चैत्य गृहाच्या आत लोखंडी बॅरॉकेट केले आहे मंदिरा समोर दरवाजा बनवन्यात आला आहे त्यामुळे फक्त मंदिर दिसते स्तूप झाकला जातो,आत गेल्या शिवाय स्तूप दिसत नाही . तसेच या चैत्यगुहात उजवा,डाव्या भिंतीवर बाजूला भिक्षु निवास आहेत. या स्तुपावरील अतिक्रमण हटवून स्तुप मोकळा करणे पुरातत्व खात्याची जबाबदारी आहे, अपेक्षा आहे ते करतील. तसेच लेणी क्रं 12,17 हे देखील चैत्यगृह आहेत . अशा प्रकारे या लेणी समूहात चार चैत्यगृह आहेत. तसेच या समूहात २४ विहारे असून त्यातील २ आडवाटेवर आहेत . लेणी क्र 25 मध्ये भिंतीवर शेंदूर फासण्याचा प्रयत्न केलेला आहे त्याकडे पुरातत्व खाते दुर्लक्ष करतंय असे दिसून येत आहे .. त्यांनी हे असले प्रकार वेळीच थांबविले पाहिजेत . सर्वानी लेणी क्र 25 सुंदर फोटो काढून पुढील दुसऱ्या लेणीवर जाण्यासाठी पायऱ्या उतरन्यास सुरवात केली. त्यादिवशी या लेणी वर पुणे, कोलापूर चे लेणीसंवर्धक समूह उपस्थित होते. त्यांची भेट घेऊन , चर्चा करूनआम्ही पुढील लेणीवर जाण्यास निघालो.. स्थानिक लेनी संवर्धक मित्रांनी आम्हा सर्वांसाठी भाकरी व पिठल्याची सोय केली होती.. आम्ही सर्वानी हिरव्यागार झाडांच्या सानिध्यात त्याचा आस्वाद घेतला. पुढील प्रवासाला सुरुवात केल्यावर आम्ही साताऱ्यातील डॉ बाबासाहेब आंबेडकर ह्यांनी बालपणी वास्तव केलेल्या घराला भेट दिली. घराला भेट देवून सध्या रहात असलेल्या मालकाशी संवाद साधन्यात आला.

त्यांनतर आम्ही वाई येथील लोहारे गावातील बौद्ध लेणीवर आम्ही सांयकाळी ५ वा पोहचलो. त्यावेळी त्या लेणीवर स्थानिक लेणी संवर्धक रोहित वाघमारे व त्यांचा समूह पायथ्याशी आमच्या समूहाची वाट पहात उभे होते. आमची त्यांच्याशी भेट झाल्यावर त्यांचाशी थोडक्यात चर्चा करून एकजुटीने संवर्धन, वारसा जपण्याचे एकमत झाले. सारिश (दादूस ) डोळस आणि प्रफुल पुरळकर यांनी यापुढं आम्ही सातारा लेण्यांवर आणखी दौरे आयोजित करणार असून डिसेम्बर / जानेवारी मध्ये २ दिवसाचा दौरा होईल असे जाहीर केले त्या नंतर आम्ही लोहारे लेणीकडे जाण्यासाठी निघालो १५ ते 20 मिनिटाची डोंगरावरील चढाई करून आम्ही लेणीवर पोहचलो. तिथे स्तूपाला कला रंग फासून त्याचे शिवलिंगात रूपांतर करण्यात आले असून त्याला पालपेश्वर असे नाव देण्यात आलेले आहे .

येथे देखील पाणी असून पावसाळ्यात हे कायमस्वरूपी पाण्यात असते . चैत्यगृहासमोरच पान पोढी आहे. त्याचा डाव्या बाजूला पुढे एक विहार असून तिथे देखील मातीचा भराव आहे. त्यात 3 खोल्या भग्न झालेल्या दिसतात,उजव्या बाजुला 1 खोली आहे . हे विहार पूर्णपणे मातीने भरलेले असल्यामुळे येथे वाकून जावे लागते . येथील माती बाहेर काढल्यास विहाराला त्याचे पूर्वरूप मिळू शकेल. येथील विहारात एक भग्न शिल्प दिसते .. ते कदाचित दानदात्यांचे असावे …पण काही जण त्याचा देव देवतांशी संबंध जोडतात जो पूर्णतः चुकीचा आहे. भिक्षूंना साधना करण्याचे बाक सुद्धा आहेत. या भिक्षूंना साधना आणि निजन्यासाठी वापर होत होता,हे मोठे विहार सभागृह आहे. वरील छताला स्तंभाचे ‘तुटलेले अवशेष दिसतात. सध्या हे विहार मातिने भरलेले आहे. त्याचा पुढे गेल्यावर एक छोटे विहार आहे, त्यात समोरचा उजव्या बाजूला एक खोलि चौकीणी खिडकी आहे. समोर दोन प्रवेशद्वार तुटलेले आहे, त्यात एक चौकोणी स्तंभ दिसतो दुसरा भग्न झालेला दिसतो. सर्व मिळून 5 लेण्यांचा समुह सध्या पाहण्यात येतो 1 पानपोढी असून लेण्या मातीत दडल्या असाव्यात, त्यावर संशोधन करण्याची गरज आहे. या लेणीसाठी आम्हाला ‘वाईचे लेणी संवर्धक अभ्यासक रोहित वाघमारे यांचे मार्गदर्शन झाले. मिळाले. त्यांनी वाईचा डोंगरात असलेल्या लेण्यानची माहिती दिली. सायंकाळी मावळत्या सूर्याची मनमोहक किरणे सुंदर परिसराची फोटो घेऊन त्यानंतर…. आम्ही सात वाजता सोनजाई या लेणी मंदिराला भेट दिली पण जास्त अंधार पडल्यामुळे येथील लेण्या पाहायचा रद्द केले. याच मंदिरात आम्ही थोडी विश्रांती घेऊन भन्ते श्रद्धाश्री हयाना धम्मदान देऊन परतीचा प्रवास सुरू केला.

प्रश्चिम महाराष्ट्रातील बौद्ध लेण्यांचा वारसा, धरोहर अजूनहि चर्चेत नाही, सर्व सामान्य माणसांना माहित नाही याचे दु:ख आहे. रात्रीचे भोजन करून आम्ही सकाळी 3 वाजता पनवेल ला पोहचलो आणि तिथून आम्ही सर्वजण आपापल्या राहत्या घरी जाण्यासाठी पुढचा प्रवास सुरु केला. अशा प्रकारे नवं नवीन लेण्या पाहून यांचा अभ्यास करून, त्यांचा प्रचार प्रसार करावयाचे आहे . खरा ऐतिहासिक वारसा जनमानसात पोहचवायचा आहेत, हा वारसा जपायचा, संवर्धन करायचा हया निश्चियाने ही कार्यशाळा संपन्न झाली. अनेक आठवणी घेऊन लेणी संवर्धक आपआपल्या घरी पोहचले श्रमदान, दौऱ्याने ही धम्म अध्ययन चरिका कार्यशाळा संपन्न झाली. एकजूट लेणी अभ्यास प्रचारक समूह हा नेहमी आपला वारसा, धरोहर जपण्यासाठी सज्ज आहे …

राकेश पवार – लेणी अभ्यासक
अंधेरी

संपूर्ण महाराष्ट्रातील घडामोडी व ताज्या बातम्या तसेच जॉब्स/शैक्षणिक/ चालू घडामोडीवरील वैचारिक लेख त्वरित जाणून घेण्यासाठी आमच्या व्हाट्सअँप चॅनलला Free जॉईन होण्यासाठी या लिंकला क्लीक करा

तसेच खालील वेबसाईटवर Click करा
दैनिक जागृत भारत