दीपोत्सव: आयुष्यातील अविस्मरणीय क्षण… कोंढाणा लेणी, कर्जत, रायगड

कोंढाणा लेणीवर दीपोत्सवाचं आयोजन होतं. आम्ही, म्हणजे मी, माझी पत्नी सुहानी, आणि माझी अडीच वर्षांची मुलगी मयशा या कार्यक्रमात सहभागी होण्यासाठी तयार झालो होतो. ठरल्याप्रमाणे वेळेत घर सोडलं, पण डोंगराच्या पायथ्याशी पोहोचायला रात्रीचे नऊ वाजले. लेण्यांवर जाणारी एक टीम आम्हाला पाच मिनिटांवर होती, आणि आम्ही त्यांच्यापाठोपाठ निघालो. परंतु काही अंतर चालल्यावर रस्ता चुकलो. अकरा वाजले तरी अजून मार्ग सापडत नव्हता.
अंधारात फोनच्या बॅटरीच्या उजेडात आणि कमी नेटवर्कमध्ये मी रस्ता शोधत होतो. अखेर थोडं नेटवर्क मिळालं आणि मी जोगदंड साहेबांना फोन लावला. त्यांची मदत येण्याची वाट पाहत होतो, तेवढ्यात दाट काळोख आणि गूढ वातावरणाने मन व्यापलं. वीस मिनिटांनंतर, जोगदंड साहेबांचा आवाज ऐकू आला, आणि अखेर आम्ही त्यांना भेटलो. मायशा खूप रडत होती, पण तिची समजूत काढत, आम्ही सुखरूप लेण्यांवर पोहोचलो.
लेण्यांवर 35 ते 40 लोक आधीच होते. हजारो दिव्यांनी सजलेल्या लेण्यांसमोरचा नजारा मंत्रमुग्ध करणारा होता. काही लोक दिवे लावत होते, काही त्यांना वात आणि तेल भरत होते, तर काही उपासक उपासिका दोन्ही हातांत दिवे घेऊन चैत्यगृहात जात होते. त्यांचा संथ, शांत चालण्याचा ताळमेळ, त्या प्रकाशात मंत्रमुग्ध करणारा होता. लेण्यांमधील प्रत्येक दिवा एकेक करून त्याच्या ठरलेल्या खोपणीत लावला जात होता, आणि त्या तेजात लेणी अनाकलनीय वाटत होती. स्तूपाच्या आसपास दिव्यांची एक गोलाकार रांग लावली होती, ज्यामुळे संपूर्ण लेणी प्रकाशाने न्हालली होती. जणू स्वप्नवत दृश्यात आम्ही वावरत होतो.
चैत्यगृहातील विशाल स्तूपाच्या जवळचा प्रत्येक दिवा जणू सोनेरी किरणं फेकत होता. त्या स्तूपाच्या सभोवतीच्या अष्टकोनी खांबांवर दिव्यांच्या तेजाने अप्रतिम तेज निर्माण झालं होतं. भिंतींवरील कोरीव शिल्पं, जाळीकाम, आणि नृत्य करणारे कलाकार त्या तेजात जिवंत भासत होते. शिल्पांच्या अलंकारांनी आणि शस्त्रांच्या प्रतिबिंबांनी जागेचं सौंदर्य द्विगुणित केलं होतं.
विहारातील खोल्याही मंद दिव्यांच्या प्रकाशात शांत, पवित्र वातावरणात उजळल्या होत्या. भग्नावस्थेतील यक्षाचं शिल्प त्या प्रकाशात जणू जीवन प्राप्त करून आपल्या पुढ्यात उभं राहिल्यासारखं वाटत होतं. त्या यक्षाच्या फेट्यावरील नक्षीकाम आणि त्याची भव्य उपस्थिती दिव्यांच्या तेजात आणखीन प्रभावी वाटत होती.
संपूर्ण दीपोत्सव हा एक अविश्वसनीय अनुभव होता. त्या दिव्यांच्या तेजाने लेण्यांमधील प्रत्येक कोपरा उजळून गेला होता, आणि त्या प्रकाशात मला जणू स्वर्गीय स्थळावर उभा असल्याची अनुभूती येत होती. त्या दिव्यांच्या प्रकाशात निर्वाणाचा स्पर्श जाणवला.
दीडच्या सुमारास आम्ही बुद्धवंदनेत सहभागी झालो, “नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स” हा आवाज संपूर्ण लेणीत घुमत होता. त्यानंतर त्रिसरण पंचशील झाले, आणि मान्यवर वक्त्यांनी आपले विचार मांडले. पाहता पाहता सकाळ कधी झाली हे कळलंच नाही. सूर्याच्या कोवळ्या किरणांनी झाडांच्या फांद्यांतून लेण्यांवर सोनेरी प्रकाश टाकला, पक्षांच्या किलबिलाटाने वातावरण भारलेलं होतं.
सकाळी सातच्या सुमारास लेण्यांच्या अभ्यासाला सुरुवात झाली. चैत्यगृह भव्य, रेखीव, आणि प्रमाणबद्ध होतं. गजपृष्ठाकार छत, दोन मार्गिका, आणि प्रशस्त दालन यामुळे चैत्यगृहाचं सौंदर्य स्पष्ट होतं. २२ मी. लांब, ८ मी. रुंद, आणि ८.५ मी. उंच असलेल्या या चैत्यगृहात ३२ अष्टकोनी स्तंभ होते. चैत्यगृहाच्या टोकाला २.९ मी. व्यासाचा स्तूप होता, जरी त्याची बरीच पडझड झालेली असली, तरी त्यातील कोरीवकामाचं सौंदर्य स्पष्ट होत. चैत्यगृहाच्या छताला असलेल्या तुळया नष्ट झालेल्या असल्या, तरी त्या बसवण्यासाठी खोदलेल्या खोबण्या आम्हाला दाखवल्या.
दर्शनी भागात गवाक्षे व वेदिकापट्टी यांचे कोरीवकाम केलेले आहे. चैत्यकमानीच्या दोन्ही बाजूंस सात शिल्पपट कोरलेले असून त्यांत युगुलांची नृत्य करणारी शिल्पे कोरलेली आहेत. पुरुषांच्या हातात मुसळसदृश शस्त्र, धनुष्यबाण आणि ढाल इत्यादी आयुधे दिसून येतात. पुरुषनर्तक बहुधा योद्धे असावेत. लेण्याच्या वरच्या भागात छोट्या चैत्यकमानी कोरलेल्या दिसल्या..

चैत्यगृहाच्या दर्शनी भागातील डावीकडच्या भिंतीवर भग्नावस्थेतील यक्षाचे शिल्प कोरलेले आहे. आज फक्त या यक्षाचा चेहराच आपल्याला दिसतो. याच्या फेट्यावर रेशमी वस्त्रातील बुट्टीसारखे सुंदर नक्षीकाम कोरलेले आहे. या यक्षशिल्पाजवळ ‘कन्हाचा शिष्य बलक याने तयार केलेʼ या अर्थाचा ब्राह्मी लिपीतील शिलालेख कोरलेला वाचून दाखवला..
पार्श्वभागातील दान दिलेʼ या अर्थाचा ब्राह्मी लिपीतील शिलालेख कोरलेला आहे.
विहाराच्या कोरीवकामाचा दुसरा टप्पा थोडासा पुढे आलेला आहे. या टप्प्यात वेदिकापट्टी आणि त्याच्यावर सहा चैत्यकमानी कोरलेल्या दिसतात. याच लेण्याच्या दीर्घिकेच्या डाव्या बाजूला दोन खोल्या असलेले उपलेणे आहे. हे उपलेणे मुख्य विहारानंतर कोरण्यात आलेले असावे.
पुढे लेणे क्र. ३ : मुख्य विहारात असलेल्या उपलेण्याला लागून हे लेणे आहे. या लेण्यात असलेल्या सभागृहाच्या भोवती तिन्ही बाजूंना मिळून आठ खोल्या आहेत. दर्शनी भागात प्रवेशद्वार आणि दोन खिडक्या आहेत. कोणतेही नक्षीकाम नसलेल्या या लेण्याची बरीच पडझड झालेली आहे.
पुढे लेणी क्र. ४ : लेणे क्र. ३ ला लागून हे लेणे आहे. या लेण्यात दोन खोल्या असून त्यात प्रत्येकी दोन ओटे आहेत.
पुढे लेणे क्र. ५ ते ७ : यांची मोठ्या प्रमाणात पडझड झालेली आहे.
तर पुढे लेणे क्र. ८ : हे लेणे डाव्या बाजूच्या कोपऱ्यात आहे. या लेण्याच्या सभागृहात डाव्या आणि उजव्या भिंतींलगत कमी उंचीचा बाक आहे. पाठीमागील भिंतीत एक खोली आहे. या खोलीत डाव्या बाजूला दगडी बाक आहे. या खोलीच्या अंतर्भागात आणखी एक छोटी खोली आहे. या लेण्यातील सभागृहाचा उपयोग भोजनमंडप म्हणून, तर छोट्या खोलीचा उपयोग धान्यकोठार म्हणून होत असावा. या लेण्याच्या जवळ लेणीसमूहातील एकमेव विस्तीर्ण पाण्याचे कुंड आहे.
एकंदरीत लेण्यांच्या अभ्यासामध्ये कोंढाणे लेणी ही पश्चिमाभिमुख असून त्यात एक चैत्यगृह, सात विहार, एक पाण्याचे कुंड आणि तीन शिलालेख आहेत ते पाहून आम्ही परतीच्या प्रवासाला निघालो..
दीपोत्सवाचं ते तेजस्वी रूप, लेण्यांचं वैभव, आणि त्या पवित्र जागेचं अलौकिक वातावरण माझ्या मनात खोलवर रुजलं होतं. त्या क्षणानंतर, मी ठरवलं की प्रत्येक पौर्णिमेला अशा पवित्र जागी दीपोत्सवाचं आयोजन करायला हवं, जेणेकरून आपल्या पूर्वजांनी निर्माण केलेल्या या अद्वितीय लेण्या उपयोगात राहतील राहील….तिथे आपली चार माणसे येतील… बसतील… बोलतील… धम्मचर्चा करतील…

-विकी वामन येलवे
वकील उच्च न्यायालय, मुंबई.

संपूर्ण महाराष्ट्रातील घडामोडी व ताज्या बातम्या तसेच जॉब्स/शैक्षणिक/ चालू घडामोडीवरील वैचारिक लेख त्वरित जाणून घेण्यासाठी आमच्या व्हाट्सअँप चॅनलला Free जॉईन होण्यासाठी या लिंकला क्लीक करा

तसेच खालील वेबसाईटवर Click करा
दैनिक जागृत भारत