भगवान बुद्धांची शिकवण- भाग ४९

तथागतांची प्रवचने –

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर ‘भगवान बुद्ध आणि त्यांचा धम्म’ या ग्रंथात चवथा खंड भाग चवथा – धर्म आणि धम्म – तथागतांची प्रवचने, या विषयावर तथागतांनी आपल्या सहचारी भिक्खूंना खालीलप्रमाणे प्रवचने दिल्याचे नमुद केले आहे.

१. दुष्ट मनुष्य

दुष्ट मनुष्य न विचारताच दुसऱ्याचे दोष दाखवतो. आणि त्याला दुसऱ्याबद्दल विचारले तर मग बघायला नको, तेव्हा तर तो दुसऱ्याचे दोष किंवा व्यंगे न लपवता रसाळपणे तपशीलवार सांगू लागतो.

ज्या मनुष्याला विचारले असता दुसऱ्याचे सदगुण दाखवीत नाही. पुन्हा पुन्हा विचारल्यावरच तो दुसऱ्याचे गुण सांगतो.
तो विचारले असतानाही आपले दोष उघड करत नाही, मग न विचारता तर बोलायलाच नको. वारंवार विचारले तरच तो आपले दोष दाखवतो. परंतु त्याचा तपशील लपवितो असा मनुष्य दुष्ट होय.

असा मनुष्य की ज्याला विचारले नाही तरी आपल्या स्वतःच्या चांगल्या गोष्टी उघड करीत असतो. विचारल्यानंतर तर सांगायलाच नको, तो अगदी सर्व तपशील देऊन आपल्या गुणांचे भरमसाट वर्णन करीत असतो; असा मनुष्य दुष्ट मनुष्य समजावा.

२. सर्वोत्तम मनुष्य

जगात चार प्रकारची माणसे आढळतात.

पहिल्या प्रकारचा मनुष्य म्हणजे जो स्वतःच्या अथवा इतरांच्या कल्याणासाठी झटत नाही.

दुसऱ्या प्रकारचा मनुष्य म्हणजे जो स्वतःचे हित सोडून दुसऱ्याच्या हितासाठी झटतो.

तिसऱ्या प्रकारचा मनुष्य स्वतःच्या हितासाठी झटतो पण दुसऱ्याच्या हितासाठी झटत नाही.

चौथ्या प्रकारचा मनुष्य स्वतःच्या त्याप्रमाणेच दुसऱ्याच्या हितासाठी झटत असतो.

जो स्वतःच्या अथवा दुसऱ्याच्या हितासाठी झटत नाही तो मनुष्य चितेवरील मशालीसारखा आहे, जी दोन्हीही बाजूला पेटलेली असते आणि मध्ये शेणाने माखलेली. ती गावात वा वनात इंधन म्हणून उपयोगात येत नाही. त्याप्रमाणेच तो मनुष्य जगाला आणि स्वतःला ही निरुपयोगी आहे.
जो स्वतःच्या कल्याणाचा त्याग करुन दुसऱ्याच्या कल्याणासाठी झटतो तो तिसऱ्या प्रकारच्या माणसाहून आधिक चांगला मनुष्य होय.

आणि जो स्वतःच्या आणि इतरांच्या कल्याणासाठी झटतो तो सर्वात उत्तम मनुष्य समजावा.

३. न्यायी आणि सज्जन मनुष्य

माणसे चार प्रकारची असतात.

एका प्रकारची माणसे स्वकल्याणासाठी झटतात; परंतु पर-कल्याणाचा विचारही करीत नाहीत.
ही माणसे स्वतःमधील विषयवासनेचे (lust) निर्मुलन करतात, परंतु दुसऱ्यांनी विषयवासनेचा त्याग करावा म्हणून त्यांना कधीही आग्रहाने सांगत नाहीत. ते आपल्या मनातील क्रोधाचे, द्वेष व वैमनस्य (ill-will) निर्मुलन करतात; परंतु दुसऱ्यांना क्रोधाचा, द्वेषाचा त्याग करण्याबद्दल निक्षून सांगत नाहीत. ते स्वतःमधील अविद्येचे (ignorance) निर्मुलन करतात; परंतु ते दुसर्‍यांना त्यांच्या अविद्येचे निर्मुलन करण्यासंबंधाने आग्रहाने सांगत नाहीत.”
ही माणसे स्वतःच्या कल्याणाचा मार्ग चोखाळीत असतात; परंतु दुसऱ्याच्या कल्याणासाठी झटत नाही.

दुसऱ्या प्रकारची माणसे ही परहितासाठी झटतात. स्वहितासाठी झटत नाहीत.
अशी माणसे आपल्या अंगच्या विषयवासना, द्वेष आणि अविद्या (lust, ill-will, and ignorance) यांच्या निर्मुलनाचा प्रयत्नही न करता दुसऱ्यांना मात्र तसे करण्यासाठी आग्रहाने सांगत असतात.”
अशा प्रकारची माणसे दुसऱ्यांच्या हितासाठी निश्चित झटतात, परंतु स्वतःच्या नाही.

तिसऱ्या प्रकारची माणसे स्वहितासाठी अथवा परहितासाठीही झटत नसतात.”
असा माणूस स्वतःच्या ठिकाणची विषयवासना, क्रोध, द्वेष आणि अविद्या यांचे निर्मुलन करीत नाही; त्याप्रमाणेच दुसऱ्यांनाही तसे करण्यास सांगत नाही.”
हा मनुष्य स्वतःचे अथवा दुसऱ्याचेही हित साधण्यासाठी प्रयत्न करीत नाही.

चौथ्या वर्गाची माणसे स्वकल्याण आणि परकल्याणासाठी झटत असतात.
अशी माणसे स्वतःमधील विषयभावना, क्रोध, द्वेष आणि अविद्या यांच्या नाशासाठी झटत असतात. त्याप्रमाणेच दुसऱ्यांना ते विषयवासना, क्रोध, द्वेष आणि अविद्या यांच्या निर्मुलनासंबंधी आग्रहाने सांगतात.
अशी माणसे स्वहित व परहितासाठी झटणारी होत. या शेवटच्या प्रकारच्याच माणसांना न्यायी आणि सज्जन मानावे.

क्रमशः
आर.के.जुमळे
दि.३१.१.२०२४

संपूर्ण महाराष्ट्रातील घडामोडी व ताज्या बातम्या तसेच जॉब्स/शैक्षणिक/ चालू घडामोडीवरील वैचारिक लेख त्वरित जाणून घेण्यासाठी आमच्या व्हाट्सअँप चॅनलला Free जॉईन होण्यासाठी या लिंकला क्लीक करा

तसेच खालील वेबसाईटवर Click करा
दैनिक जागृत भारत