संविधानाचे शिल्पकार डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरच

अनिल वैद्य,
माजी न्यायाधीश

भारताचे संविधान हा केवळ कागदावर उमटवलेला कायद्यांचा संग्रह नाही. तो भारताच्या लोकशाहीचा श्वास आहे, लाखो अत्याचारितांचा न्यायाचा आवाज आहे, वंचितांच्या आशेचा दिवा आहे, आणि शतकानुशतके दबलेल्या समाजाला दिलेली प्रतिष्ठेची पहिली ओळ आहे. हा दस्तऐवज म्हणजे भारतीय लोकशाहीची पायरी, भारतीय स्वातंत्र्याची दिशा आणि भारतीय समाजव्यवस्थेच्या मुक्तीचा मार्ग आहे. असा अद्वितीय ग्रंथ घडवणारे एकमेव व्यक्तिमत्त्व म्हणजे भारतरत्न डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर.
आज काही लोक चुकीच्या समजुतीने किंवा अपूर्ण माहितीवर आधारित म्हणतात की संविधानाचे मुख्य निर्माता बी. एन. राव होते. पण हे ऐतिहासिक सत्याला छेद देणारे, भ्रम निर्माण करणारे आणि राष्ट्रनिर्मितीचा खरा इतिहास अस्पष्ट करणारे विधान आहे. संविधानाच्या निर्मितीचा प्रत्येक दिवस, प्रत्येक मसुदा, प्रत्येक दुरुस्ती, आणि संविधान सभेतील प्रत्येक चर्चा हे एका गोष्टीची साक्ष देतात—भारताचे संविधान जर एखाद्या व्यक्तीने आपल्या हृदयातील भावना आणि आयुष्यभराच्या वेदना यांच्यातून घडवले असेल, तर ते व्यक्तिमत्त्व आहे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर.
त्यांच्या आयुष्याची कहाणी म्हणजे दगडांवर कोरलेली ज्वाला. स्वतःवर हजारो अपमानांचे ओझे असतानाही त्यांनी कधीही मानवतेवरचा विश्वास ढळू दिला नाही. म्हणूनच संविधान लिहिताना त्यांनी तर्क, न्याय, समता आणि विवेक यांना केंद्रस्थानी ठेवले. ते फक्त कायदेपंडित नव्हते; ते समाजाचे शल्यचिकित्सक होते. त्यांनी भारतीय समाजाचे जखमेचे ठिकाण ओळखले आणि संविधान हे औषध बनवले. त्यांच्या मनी एकच ध्येय होते—“हा देश सर्वांचा आहे, सर्वांनी समानतेने जगावे.”
२९ ऑगस्ट १९४७ रोजी संविधान सभेने मसुदा समिती स्थापन केली आणि संपूर्ण सभागृह एकमताने डॉ. आंबेडकरांचे नाव अध्यक्षपदासाठी मांडले. तेव्हा सभागृहातील सदस्य त्यांच्या बद्दल म्हणाले
“There is none better than Dr. Ambedkar to draft the Constitution.”
ही केवळ प्रशंसा नव्हती; ती विश्वासाची, आदराची आणि राष्ट्राच्या जाणीवेची घोषणा होती. सभागृहाने ओळखले की भारताला संविधान देण्याचे काम त्या व्यक्तीला द्यावे ज्याने स्वतः दु:खाचे अंधार अनुभवले, पण समाजाला उजेडाचा मार्ग दाखवला.
मसुदा समितीत सात सदस्य होते:
आंबेडकर, अय्यंगार, अय्यर, मुंशी, सादुल्लाह, मित्तल आणि खैतान. पण हे सात सदस्य नेहमी उपस्थित होते का? नाही. बी. एल. मित्तल यांनी लवकरच राजीनामा दिला. खैतान यांच्या निधनामुळे त्यांची जागा बदलावी लागली. सादुल्लाह अनेकदा अनुपस्थित राहिले. अय्यंगार आणि मुंशी चर्चा करत, पण मसुदा लिहिण्याचे काम नव्हते. म्हणूनच इतिहास सांगतो—मसुदा समिती जरी सात सदस्यांची दिसली, तरी काम करणारा हात एकच होता—डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर.
समोर ७,६३५ दुरुस्त्या होत्या. प्रत्येक दुरुस्ती मागे एक विचार, एक प्रश्न, एक शक्यता, आणि कधीकधी एक संघर्ष असायचा. त्या सर्वांचे विश्लेषण करून, कायदेशीर अर्थ लावून, सामाजिक संतुलन राखून, आणि भारताच्या भवितव्याची दिशा ठरवून काम करणारा व्यक्ती दिवस-रात्र परिश्रम करत होता. तो होता बाबासाहेब.
रात्र उशिरापर्यंत मसुदे वाचणे, दुरुस्त्यांची तपासणी करणे, प्रत्येक कलमाचा तर्कशुद्ध पाया तपासणे—ही त्यांची दिनचर्या होती. त्यांचे जीवनच संविधान झाले होते. त्यांचा श्वास संविधानात मिसळला होता. संविधान म्हणजे त्यांचे स्वप्न, त्यांची वेदना, आणि त्यांची श्रद्धा.
इतिहासकार ग्रॅनव्हिल ऑस्टिन यांनी का लिहिले असेल:
“India’s Constitution is essentially the handiwork of Dr. Ambedkar.”
कारण त्यांच्या हातातील प्रत्येक शब्द म्हणजे एका समाजाच्या नवनिर्माणाचे सूत्र होते.

आता बी. एन. राव यांच्या भूमिकेकडे पाहू. बी. एन. राव हे “Constitutional Advisor” होते. ते सभागृहाचे सदस्य नव्हते. त्यांनी कधीही संविधान सभा चर्चेत भाग घेतला नाही, त्यांनी कधीही कलमांवर भाषण केले नाही, त्यांनी कधीही दुरुस्त्यांवर प्रत्यक्ष चर्चा केली नाही.
१२ खंड असलेल्या “Constituent Assembly Debates” मध्ये त्यांचे एकही भाषण आढळत नाही.
म्हणूनच त्यांना संविधानाचा “निर्माता” म्हणणे म्हणजे इतिहासाची दिशाभूल करणे होय.
संविधान तयार केले, आकार दिला, मूल्य दिले आकार दिला तो डॉ बाबासाहेब आंबेडकरांनी.
जसे विटा आणणारे कामगार असतात, पण घराचा नकाशा, डिझाइन आणि अंतिम रचना आर्किटेक्ट घडवतो—तसेच.
संविधानासाठी म्हणून संविधानाचे वास्तविक निर्माते आंबेडकर.

डॉ बाबासाहेब आंबेडकरांसाठी संविधान केवळ कायद्यांचा दस्तऐवज नव्हता; तो सामाजिक न्यायाचा महामंत्र होता.
ते म्हणत:
“My greatest concern is to protect the interests of the minorities, the depressed classes and all vulnerable sections.”
हा विचार संविधानाच्या प्रत्येक कलमात ध्वनित होतो.
मूलभूत अधिकारांमध्ये त्यांनी समानतेचे दरवाजे उघडले. अस्पृश्यतेवरचा घणाघात संविधानाने केला तो त्यांच्या विचारांच्या जोरावर. राज्यकारभाराचे मार्गदर्शक तत्त्वे—Directive Principles—त्यांच्या समाजवादी आणि मानवतावादी दृष्टिकोनातून जन्माला आली. कलम ३२ हे “संविधानाचे हृदय” त्यांनीच म्हटले, कारण ते नागरिकांना त्यांच्या हक्कासाठी थेट सर्वोच्च न्यायालयाशी संवाद साधण्याचे सामर्थ्य देते.
मसुदा समितीचे स्वप्न ते एकहाती पेलत होते. सभागृहातील सदस्य एखाद्या कलमावर शंका उपस्थित करत, तर आंबेडकर उभे राहून त्वरित तर्कसिद्ध, संदर्भनिष्ठ आणि ठाम उत्तर देत. ते भीत नव्हते; ते थकत नव्हते; ते मागे हटत नव्हते. त्यांच्या शब्दांत प्रकाश होता. त्यांच्या उत्तरात समता होती. त्यांच्या विचारात न्याय होता.
भारतीय समाजातल्या सर्व दुर्बल, पीडित, अस्पृश्य, वंचित, शोषित लोकांसाठी त्यांनी संविधानात असा पायाभूत पाया रचला की पुढील पिढ्यांना समानतेचे स्वप्न वास्तवात आणणे शक्य व्हावे. म्हणूनच ते म्हणायचे—
“Constitution is the only vehicle of social revolution.”
त्यांनी संविधान लिहिले नाही—ते त्यांनी जगले.
संविधानाचा प्रत्येक शब्द म्हणजे त्यांचा श्वास, त्यांची वेदना, त्यांचा आत्मसन्मान.
म्हणूनच २५ नोव्हेंबर १९४९ रोजी सभागृहात उभे राहून त्यांनी जेव्हा म्हटले:
“I am the author of the Constitution as it stands today.”
तेव्हा भारताने आणि इतिहासाने त्यांच्या कर्तृत्वाला अंतिम शिक्कामोर्तब दिले.
आज कोणी म्हणते की संविधानाचे निर्माता राव होते, तर हा इतिहासाचा अपमान आहे. हा त्या व्यक्तीचा अपमान आहे ज्याने आयुष्यभर छळ सहन करूनही संपूर्ण देशाला न्यायाचा दीप दिला. बी. एन. राव यांचे योगदान सल्लागार स्वरूपाचे होते, त्याचा सन्मान असावा. पण संविधानाचे वास्तविक लेखक, मुख्य शिल्पकार, विचारवंत, तत्त्वकार आणि सामाजिक क्रांतीचे शास्त्र म्हणजे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरच.
भारताचे संविधान हे त्यांचेच आहे. त्याची भाषा त्यांची आहे. त्यांचे हृदय आहे
कारण त्यांनी संविधान लिहिले आणि म्हणून
त्यांना जगाने स्वीकारले आहे.
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांना कोलंबिया विद्यापीठाने सन 1953 मध्ये दिलेला “Honorary Doctor of Laws – LL.D.” हा सन्मान केवळ एक पदवी नव्हता; तो त्यांच्या बौद्धिक सामर्थ्याचा, आधुनिक भारताच्या घडणीत त्यांनी केलेल्या अमूल्य योगदानाचा आणि विशेषतः भारतीय संविधान निर्मितीत त्यांनी निभावलेल्या अद्वितीय भूमिकेचा जागतिक स्वीकार होता. भारताचे संविधान तयार झाल्यानंतर जगभरातील विद्वानांचे, न्यायतज्ज्ञांचे आणि संशोधकांचे लक्ष भारतावर आणि त्याहूनही अधिक त्या संविधानाच्या प्रमुख शिल्पकारावर केंद्रित झाले. म्हणूनच कोलंबिया विद्यापीठाने, जिथे बाबासाहेबांनी आपल्या बौद्धिक उंचीची पायाभरणी केली, त्या बाबासाहेबांना जगासमोर ओळख करून देताना त्यांच्या विषयी लिहिले—“The framer of the Indian Constitution, one of the greatest social reformers and statesmen of modern India.” हा सन्मान म्हणजे जागतिक पातळीवर भारतीय संविधानाचे प्रमुख निर्माता म्हणून त्यांची झालेली औपचारिक घोषणा होती.
डॉ. आंबेडकरांचा कोलंबियाशी असलेला नाताच विलक्षण होता. 1913 ते 1916 या काळात त्यांनी तेथे M.A. आणि Ph.D. पूर्ण केली. त्यांच्या प्रज्ञेची जाणीव तेव्हा विद्यापीठातील प्राध्यापकांनाही झाली होती. आंबेडकरांनी स्वतः कबूल केले आहे की “कोलंबिया विद्यापीठाने मला बौद्धिक जीवन दिले.” या विद्यापीठाने त्यांच्या विचारांना आकार दिला आणि त्यांनी त्या विचारांचा प्रकाश पुढे भारताच्या संविधानाद्वारे संपूर्ण जगासमोर पसरवला. भारतीय संविधान तयार झाल्यावर कोलंबियाने त्याचा अभ्यास केला आणि त्या दस्तऐवजात दिसणारी तर्कशुद्धता, मानवी मूल्यांची सखोल बांधिलकी, वंचित-वर्गांच्या संरक्षणाची व्यवस्था, तसेच आधुनिक लोकशाहीची भक्कम चौकट पाहून संपूर्ण जगाने आंबेडकरांचे कौतुक केले.
कोलंबिया विद्यापीठाने आंबेडकरांना सन्मान देणे हे केवळ त्यांच्या शैक्षणिक गुणवत्तेचे कौतुक नव्हते; ते मानवतेच्या क्षेत्रात त्यांनी केलेल्या ऐतिहासिक योगदानाचे स्मरण होते. जगाने ओळखले की भारताचे संविधान हे एक वेगळेच, अद्वितीय, समावेशक आणि सर्वसमावेशक दर्शन आहे—ज्यात सत्ताधाऱ्यांच्या नाही, तर सर्वसामान्यांच्या हक्कांची पायाभरणी आहे. म्हणूनच विद्यापीठाने जाहीर केले की हा सन्मान त्या व्यक्तीसाठी आहे ज्याने लाखो वर्षांच्या अत्याचाराला उत्तर म्हणून न्यायाचा दस्तऐवज तयार केला.
काही लोक मात्र आजही असा दावा करतात की संविधानाचे लेखक बी. एन. राव होते. परंतु बी. एन. राव यांची भूमिका सल्लागारापुरती मर्यादित होती. ते संविधान सभेचे सदस्य नव्हते, त्यांनी एकही दिवस संविधान सभा चर्चेत भाग घेतला नाही, कोणत्याही कलमावर भाषण केले नाही, दुरुस्त्यांना उत्तर दिले नाही. त्यांच्या भूमिकेचा सन्मान म्हणून त्यांना “Constitutional Advisor” ही पदवी दिली होती, परंतु संविधानाला अंतिम स्वरूप देणारे, त्याची कायदेशीर मांडणी करणारे, प्रत्येक दुरुस्तीचा अभ्यास करून त्याचे सार आणि तत्त्वज्ञान ठरवणारे व्यक्तिमत्त्व केवळ आंबेडकरच होते. मसुदा समितीचे नेतृत्व त्यांनी जवळजवळ एकहाती सांभाळले. ७,६३५ दुरुस्त्यांचा सखोल अभ्यास करून, संविधानाच्या प्रत्येक कलमात समानता, स्वातंत्र्य आणि सामाजिक न्यायाची नाळ रोवण्याचे काम त्यांनी केले.
म्हणूनच कोलंबिया विद्यापीठाने जेव्हा त्यांना LL.D. पदवी दिली, तेव्हा हा सन्मान जगाचे भारताला आणि विशेषतः आंबेडकरांना दिलेले वंदन होते. भारतात लोकांमध्ये भ्रम पसरू शकतो, पण जगातील सर्वोच्च विद्यापीठाने स्पष्ट शब्दांत घोषित केले—Indian Constitution चा Principal Author म्हणजे Dr. B. R. Ambedkar. जगभरातील विद्यापीठांच्या अभ्यासक्रमात त्यांचे नाव “Chief Architect of Indian Constitution” म्हणून शिकवले जाते. आधुनिक लोकशाहीच्या इतिहासात ते Abraham Lincoln, Nelson Mandela, Roosevelt यांच्यासोबत उभे राहतात.
हा सन्मान मिळाल्यावर बाबासाहेबांच्या डोळ्यांत भावनांचे क्षण होते. कोलंबियाने दिलेली मान्यता ही त्यांच्या आयुष्यातील सर्वांत मोठ्या आंतरराष्ट्रीय गौरवांपैकी एक होती. बालपणात पाण्याची ओढ बघितलेला हा मुलगा—ज्यावर समाजाने दरवाजे बंद केले—तोच पुढे जगातील प्रतिष्ठित विद्यापीठ त्याला “मानवमुक्तीचा महामानव” म्हणून गौरव करते, हे इतिहासातील सर्वात सुंदर आणि प्रेरणादायी दृश्य आहे. ज्या समाजाने बाबासाहेबांना स्पर्श करू दिला नाही, त्या समाजातील सर्वात दुर्बलांना सन्मानाने जगायला संविधानाने शक्ती दिली. आणि त्या संविधानाला जगाने दिलेला स्वीकार म्हणजे त्यांच्या सत्याचे, त्यांच्या संघर्षाचे आणि त्यांच्या बुद्धिमत्तेचे सर्वोच्च प्रमाणपत्र.
त्यांच्या कामाचा सार फक्त एकच—“Constitution is not a mere lawyer’s document. It is a vehicle of life, a spirit of social transformation.” हा सन्मान त्यांना मिळाला कारण त्यांनी भारताला केवळ संविधान दिले नाही; त्यांनी भारताला न्याय, समता आणि स्वातंत्र्याचा आत्मा दिला. म्हणूनच कोलंबिया विद्यापीठाने जगासमोर घोषित केले—हा माणूस केवळ भारताचा नाही; तो संपूर्ण मानवतेचा आहे.
आपल्या विद्यार्थ्याने भारताची घटना लिहली म्हणून कोलंबिया विद्यापीठाने हा सन्मान केला होता. घटना समितीतील कामाचे अवलोकन करूनच कोलंबिया विद्यापीठाने डॉक्टर बाबासाहेबांचा सन्मान केला होता डॉ बाबासाहेब आंबेडकर हेच भारतीय घटनेचे शिल्पकार होते याचा हा सबळ पुरावा आहे.
✍️✍️✍️

संपूर्ण महाराष्ट्रातील घडामोडी व ताज्या बातम्या तसेच जॉब्स/शैक्षणिक/ चालू घडामोडीवरील वैचारिक लेख त्वरित जाणून घेण्यासाठी आमच्या व्हाट्सअँप चॅनलला Free जॉईन होण्यासाठी या लिंकला क्लीक करा

तसेच खालील वेबसाईटवर Click करा
दैनिक जागृत भारत