मराठवाड्यातील वंजारा आणि बंजारा समाजा साठी मुंडे कुटुंबाने काही योगदान दिले का?
मराठवाड्यातील वंजारा आणि बंजारा समाजासाठी मुंडे कुटुंबाने काही योगदान दिले का, की त्यांनी केवळ राजकीय स्वार्थ साधून समाजाचा वापर केला, याबाबत मतभेद आहेत. गोपीनाथ मुंडे यांनी मराठवाड्यात राजकारणात मोठी भूमिका बजावली आणि वंजारा-बंजारा समाजातील नेते म्हणून त्यांची ओळख निर्माण झाली. परंतु या समुदायांच्या विकासासाठी त्यांच्या कार्याबद्दल अनेक चर्चा आहेत.
१. मुंडे कुटुंबाचे वंजारा आणि बंजारा समाजाशी राजकीय संबंध
• गोपीनाथ मुंडे हे वंजारा-बंजारा समाजाचे मोठे नेते म्हणून प्रसिद्ध होते. त्यांच्या राजकीय कारकिर्दीत या समाजाचा राजकीय वापर करून भारतीय जनता पक्षाचे बळ वाढवण्यात त्यांनी महत्त्वाची भूमिका बजावली. वंजारा-बंजारा समाजाची मोठी मतपेढी असल्याने त्यांनी त्यांचा विश्वास संपादन केला.
• मुंडे यांनी वंजारा-बंजारा समाजासाठी काही सुविधा उपलब्ध करून दिल्या, जसे की सरकारी नोकरीमध्ये मदत, कर्ज आणि इतर आर्थिक योजना. तथापि, हे प्रयत्न निवडणुकीच्या आधी आणि राजकीय फायद्यासाठीच अधिक होते, असे काही समीक्षकांचे मत आहे.
२. ऊसतोड कामगारांचे शोषण आणि आर्थिक स्थिती
• कठीण परिस्थितीत काम: ऊसतोड कामगारांमध्ये वंजारा आणि बंजारा समाजातील लोकांचे मोठे प्रमाण आहे. ऊसतोड हा अत्यंत कष्टदायक आणि कमी मोबदला असणारा व्यवसाय आहे. कामगारांना कमी पगारावर काम करावे लागते, आणि त्यांना मूलभूत सुविधा (आरोग्य, शिक्षण) पुरेशा मिळत नाहीत.
• शोषणाच्या समस्या: ऊसतोड कामगारांना कामाच्या ठिकाणी अनेक प्रकारच्या अडचणींचा सामना करावा लागतो. मुंडे कुटुंबाने या ऊसतोड कामगारांच्या जीवनमानात सुधारणा करण्यासाठी खास प्रयत्न केल्याचे दिसत नाही. त्यांनी या कामगारांना चांगल्या वेतन आणि सुरक्षेच्या दृष्टिकोनातून प्राधान्य दिले नाही, अशी टीका काही विश्लेषक करतात.
• उत्पन्नाच्या कमी संधी: ऊसतोड मजुरांचे उत्पन्न मर्यादित असल्याने त्यांच्या कुटुंबीयांना जीवनाच्या गरजा भागवण्यासाठी संघर्ष करावा लागतो. शिक्षण आणि आरोग्याच्या सुविधांचा अभाव असल्याने त्यांची आर्थिक स्थिती सुधारत नाही.
३. मुंडे कुटुंबाच्या राजकीय स्वार्थासाठी समाजाचा वापर
• मुंडे कुटुंबाने वंजारा-बंजारा समाजाच्या मतांचा फायदा घेऊन निवडणुका जिंकण्याचा प्रयत्न केला, परंतु समाजाच्या विकासासाठी ठोस योजना आणण्यात कमी पडले. निवडणुका जिंकण्यासाठी केलेले आश्वासने प्रामुख्याने राजकीय होती, परंतु त्यात दीर्घकालीन समाजविकासाचा अभाव होता.
• त्यांच्या नेतृत्वाने समाजातील काही लोकांना वैयक्तिक लाभ मिळाले असले तरी एकूणच समाजाच्या प्रगतीसाठी कायमस्वरूपी पायाभूत सुविधा किंवा धोरणात्मक निर्णय घेतले गेले नाहीत.
४. शिक्षण आणि सामाजिक उन्नतीत असलेली अपूर्णता
• मराठवाड्यातील वंजारा-बंजारा समाजातील तरुणांसाठी रोजगार, शिक्षण, आणि आरोग्याच्या सुविधा निर्माण करण्यासाठी मुंडे कुटुंबाने विशेष प्रयत्न केले नाहीत, असे अनेकांचे मत आहे. ऊसतोड मजुरांचे जीवनमान सुधारण्यासाठी ठोस धोरणे आवश्यक असताना, ती पुढे आणण्यात हे नेतृत्व कमी पडले.
• मुंडे कुटुंबाच्या नेतृत्वाखाली या समाजासाठी स्थानिक पातळीवर मदतीचे प्रयत्न केले गेले असले तरी मराठवाड्याच्या प्रगतीसाठी आणि वंजारा-बंजारा समाजाच्या खऱ्या विकासासाठी आवश्यक त्या योजना आणण्यात ते कमी पडले.
निष्कर्ष
गोपीनाथ मुंडे आणि त्यांचे कुटुंबीय हे वंजारा-बंजारा समाजाचे प्रतिनिधी म्हणून ओळखले जातात, परंतु त्यांच्या नेतृत्वाखाली या समाजाच्या आर्थिक आणि सामाजिक स्थितीत दीर्घकालीन सुधारणा घडवून आणण्यात मर्यादा राहिल्या. त्यामुळे काहींना असे वाटते की मुंडे कुटुंबाने या समाजाचा वापर राजकीय स्वार्थासाठी केला, परंतु समाजाच्या व्यापक विकासासाठी पुरेसे पायाभूत योगदान दिले नाही.
“”मराठवाड्यातील वंजारा आणि बंजारा समाजासाठी मुंडे कुटुंबाने काही योगदान दिले का———
√ मूळामध्ये वंजारा समाज व बंजारा समाज हे दोन्ही समाज वेगवेगळे आहेत.
√ वंजारा समाज शब्द प्रयोग करणे बरोबर नाही तर तो “वंजारी” समाज आहे.वंजारी समाज शेतकरी समाज आहे.तो गावा गावात स्थायी स्वरूपात राहतो.त्याची मातृभाषा ही मराठी आहे.
असे म्हणतात की वनात राहणारा समाज असल्यामुळे त्यास ‘वन-चारी’ म्हणतात त्याचाच अपभृशं होऊन कालांतराने “वनचारी”चेच ‘वंजारी’ असे झाले असावे.त्यांची आडनावे अशी आहेत उदा. मुंडे,चाटे,बिक्कड,
नागरगोजे,जाधवर,
ढाकणे,गंभीरे,लटपटे,
गीते इ. अशाप्रकारे आहेत.
√ तर बंजारा म्हणजेच लमाणी समाज हा वंजारी समाजाहून खूप वेगळा आहे, त्यांची संस्कृती वेगळी आहे.त्यांची मातृभाषा ‘गोरमाटी’ ही आहे.राहणीमान व पारंपारिक वेषभूषा वेगळी आहे.
बंजारा समाज वा लमाण समाज हा गावात राहात नाही तर तांड्यावर राहतो. ( लमाण तांडा)तो मजूरी करतो,त्यांची आडनावे उदा.नाईक,राठोड,आढे,
चव्हाण,पवार इ.अशी आहेत.
बंजारा वा लमाण समाज महाराष्ट्र राज्यामध्ये आरज्क्षणासाठी “भटके विमुक्त जमात” ह्या संवर्गात शासनाने समाविष्ट केला आहे
√ वंजारी समाजाची आर्थिक सामाजिक शैक्षणिक स्थिती बंजारा समाजापेक्षा चांगली आहे.वंजारी समाजाचे आदर्श असे भगवान गडाचे संत भगवान बाबा होऊन गेले आहेत.
वंजारी आणि बंजारा ह्या जातींमध्ये जातीय व्यवस्थेच्या परंपरेनुसार बेटी व्यवहार होत नाहीत.
√ बंजारा समाजाची मातृभाषा, पारंपरिक वेशभूषा ही राजस्थानी संस्कृतीशी साम्य साधणारी आहे.
√ बंजारा समाज भारतातील अनेक राज्यात विखूरला आहे.आंध्रप्रदेश ,तेलंगणा व कर्नाटकात ह्या समाजाला आरक्षणासठी एस सी संवर्गात समाविष्ट केले गेले आहे.
√ महाराष्ट्राचे दीर्घ काळ राहिलेले काॅंग्रेसी मुख्यमंत्री स्व.वसंतराव नाईक हे बंजारा समाजाचे होते,तसेच स्व.सुधाकरराव नाईक हे सुध्दा बंंजारा समाजाचेच होते.
√बंजारा समाज मराठवाड्यात व विदर्भात बहुसंख्येने आढळतो.त्यांचे प्रसिध्द देवस्थान ‘पोहरादेवी’ हे विदर्भात असून सुप्रसिध्द संत सेवालाल महाराज हे बंजारा समाजाचे आदर्श असे संत होऊन गेले आहेत.
√ तसे पाहिले तर बीड जिल्ह्याच्या सार्वजनिक विकासामध्ये मुंडे कुटुंबाने फारसे कर्तृव्व केले नाही.
तथापि गोपिनाथ मुंडे साहेब हे भाजप- शिवसेना युती सरकारमध्ये उपमुख्यमंत्री असताना ओबीसी संवर्गात समाविष्ट असलेल्या वंजारी समाजाला मुंडे साहेब यांनी आरक्षणाचे फायदे मिळावे यासाठी “वंजारी” जातीचा समावेश भटके-विमुक्त जमाती या संवर्गात केल्यामुळे त्या अनुषंगाने आरक्षणाचे लाभ मिळत असल्यामुळे महाराष्ट्रातील संपूर्ण वंजारी समाज स्व.गोपिनाथ मुंडे साहेब यांना देवा समान मानतो.
√ तत्कालिन “बंजारा” समाजाच्या नेत्यांनी “वंजारी” जातीला भटके-विमुक्त जमातीच्या यादीमध्ये समाविष्ट करण्यास विरोध केला होता तथापि तत्कालिन सत्ताधार्यांनी विरोध मोडून काढला होता.
वासतविक वंजारी आणि बंजारा हे दोन्ही समाज वा जाती कोणत्याच मुद्द्यावर एक आणि एकच नाहीत.तरीही दोन्ही समाज “भटके- विमुक्त जातींच्या” यादीमध्ये समाविष्ट असल्यामुळे व जातीच्या नावामध्ये साम्य असल्यामुळे वंजारा- बंजारा असा सर्रास वापर केला जातो.
[[ शब्दांकन:: एक अभ्यासक!!]]
संपूर्ण महाराष्ट्रातील घडामोडी व ताज्या बातम्या तसेच जॉब्स/शैक्षणिक/ चालू घडामोडीवरील वैचारिक लेख त्वरित जाणून घेण्यासाठी आमच्या व्हाट्सअँप चॅनलला Free जॉईन होण्यासाठी या लिंकला क्लीक करा
तसेच खालील वेबसाईटवर Click करा
दैनिक जागृत भारत