न्यायव्यवस्थेत वैदिक आरक्षण किती काळ टिकेल?

इं. राजेंद्र प्रसाद

(अंदाजे 300 मलईदार ब्राह्मण-सवर्ण कुटुंबांचा पिढ्यानपिढ्या न्यायव्यवस्थेवर कब्जा आहेत. शेवटी हा कब्जा कधी मोडणार)
आतापर्यंत उच्च न्यायालये आणि सर्वोच्च न्यायालयातील न्यायाधीशांची नियुक्ती कॉलेजियम पद्धतीने होत आहे. ही कॉलेजियम प्रणाली काय आहे? कॉलेजियम प्रणाली ही अशी व्यवस्था आहे ज्यामध्ये काही वरिष्ठ न्यायाधीश मिळून स्वत: न्यायाधीशांची नियुक्ती करतात. ही नियुक्ती पूर्णपणे न्यायाधीशांच्या गटाच्या इच्छांवर आधारित आहे.

याचा परिणाम असा होतो की, काही न्यायाधीशांचे कुटुंबीय आणि नातेवाईक आलटून-पालटून न्यायाधीश होत राहतात. भारतात अशी अनेक कुटुंबे आहेत ज्यांच्या पिढ्या एकामागून एक न्यायाधीश होत आहेत. या नियुक्त्या मनमानी पद्धतीने केल्या जातात. ही कॉलेजियम व्यवस्था राज्यघटनेचा भंग करते.

भारतीय संविधानाच्या कलम ३१२ मध्ये उच्च न्यायव्यवस्थेत न्यायाधीशांच्या नियुक्तीसाठी भारतीय न्यायिक सेवेची स्थापना करण्याची तरतूद आहे. ही तरतूद 1950 पासून राज्यघटनेत लागू आहे. मात्र आजपर्यंत न्यायव्यवस्थेत त्याची अंमलबजावणी झालेली नाही. घटनेच्या कलम 312 ची अंमलबजावणी न केल्याबद्दल न्यायालय स्वतःच आरोपीच्या पिंजर्यात उभे आहे.

उच्च न्यायालये आणि सर्वोच्च न्यायालयातील न्यायाधीशांची नियुक्ती 1951 पासून सर्वोच्च न्यायालयातील काही न्यायाधीशांच्या इच्छेनुसारच होत आहे. उच्च न्यायव्यवस्थेतील न्यायाधीशांच्या नियुक्तीसाठी भारतीय न्यायिक सेवेची स्थापना ७१ वर्षांसाठी स्थगित ठेवणे म्हणजे संविधानाचा अवमान करण्यासारखे आहे. चिंतेची बाब म्हणजे संविधान फाडणारे दुसरे कोणी नसून सर्वोच्च न्यायालयच आहे. तेच सर्वोच्च न्यायालय ज्याला या देशाचे संविधान लागू करण्यासाठी अधिकृत केले आहे. इथे लोकशाही नाही तर राजेशाही चालते असे दिसते.

वेळोवेळी, सर्वोच्च न्यायालयाचे काही न्यायाधीश, उच्च न्यायालयाचे न्यायाधीश, न्याय आणि शैक्षणिक क्षेत्रातील मान्यवर व्यक्ती, प्रिंट आणि इलेक्ट्रॉनिक माध्यमांनी या कॉलेजियम प्रणालीद्वारे (पाच न्यायाधीशांद्वारे) न्यायाधीशांच्या नियुक्तीवर जोरदार टीका केली आहे. जातीवाद, घराणेशाही आणि नियुक्त्यांमधील पक्षपाती प्रथांविरुद्ध आवाज उठवला जात आहे. न्यायाधीशांच्या नियुक्तीत पारदर्शकता नाही.

हे न्यायाधीश भारतीय राज्यघटनेचे भवितव्य ठरवतात. त्यांच्याबद्दल एक प्रसिद्ध हिंदी म्हण आहे की ” पैरवी में है दम,जज बनेगें हम”. भारतीय न्यायिक सेवेचे गठन न केल्याचा दुष्परिणाम असा झाला आहे की बहुतेक नियुक्त न्यायाधीशां मध्ये काही कुटुंबातील मुलगे, मुली आणि नातेवाईक यांचा कब्जा आहे. पिढ्यानपिढ्या केवळ 300 किंवा त्याहून अधिक कुटुंबातील लोक न्यायाधीश होत आहेत.

त्यामुळेच आता भारतीय न्यायिक सेवेची स्थापना करून त्यात विविध जातीसमूहांना प्रतिनिधित्व देण्याची मागणी विविध प्रदेशांतील लोकांनी जोरात सुरू केली आहे. त्याचबरोबर भ्रष्टाचार, घराणेशाही आणि न्यायव्यवस्थेतील पक्षपाती कारवायांविरुद्ध न्यायिक दक्षता आयोग स्थापन करून न्यायाधीशांच्या जबाबदारीसाठी मार्गदर्शक तत्त्वांबाबत कायदा करावा, यासाठीही आवाज उठू लागला आहे. संसदेच्या कामकाजाप्रमाणे न्यायालयीन सुनावणीचे थेट प्रक्षेपण व्हावे, अशी मागणी होत आहे.

न्यायव्यवस्थेत भ्रष्टाचार आणि घराणेशाहीचा संसर्ग झपाट्याने पसरला. भ्रष्टाचाराने नवे रूप धारण केले. भ्रष्टाचार हा केवळ पैशांच्या व्यवहारात होत नाही. उलट, त्यात घराणेशाही, संवेदनशील खटले वारंवार एखाद्याच्या मर्जीतील न्यायाधीशांकडे सोपवणे, खटल्यांची मनमानी पद्धतीने सुनावणीसाठी यादी करणे, खटल्यांच्या सुनावणीत तत्काळ कार्यवाहीसाठी भेदभाव करणे, मुद्दामहून कोणाच्या बाजूने किंवा विरुद्ध निकाल देणे, वेळ न देणे, निर्णय न देणे, या गोष्टींचा समावेश होतो. प्रदीर्घ काळ सुनावणी होऊन खटल्यांवर निर्णयाचे आदेश, अनेक प्रकरणे वर्षानुवर्षे सुनावणीसाठी नोंदवली जात नाहीत, अगदी सामान्य प्रकरणाचीही तात्काळ सुनावणी होणे, एखाद्या महत्त्वाच्या प्रकरणाला पुढे ढकलणे, तारखेनंतर तारीख देणे.

हे सर्व केवळ भ्रष्टाचार आणि न्यायिक भेदभावालाच प्रोत्साहन देत नाही, तर “सर्वांसाठी समान न्याय” या तत्त्वाचा पाया देखील हलवत आहे. आता न्यायालय कायद्यापुढे समानतेच्या तत्त्वाऐवजी कायद्यापुढे पक्षपाताच्या तत्त्वाकडे वेगाने वाटचाल करत आहे. न्यायव्यवस्थेतील अनियमिततेची मुळे खोलवर रूजत आहेत. राज्यघटना आणि कायद्याऐवजी आज न्यायालयांमध्ये जातीय-धार्मिक पक्षपात वेगाने वाढत आहे.

न्याय प्रबळ सामाजिक वर्गाच्या बाजूने वाढत आहे. बहुतेकदा हे निर्णय श्रीमंती-गरिबी, जात आणि धर्म लक्षात घेऊन दिले जातात. संविधानाचे समता, स्वातंत्र्य आणि न्यायाचे स्वप्न उद्ध्वस्त होत आहे. न्यायव्यवस्थेची वाटचाल एका विशिष्ट जातीची आणि सत्तेची बाहुली बनण्याकडे होत आहे. काही न्यायमूर्ती मनूचा कायदा लागू करायला तयार दिसत आहेत.

विधी आयोग आणि सरन्यायाधीशांच्या परिषदांमध्ये वेळेवर न्याय देण्याच्या प्रश्नाचा आढावा घेतला जातो. परिस्थिती सुधारण्यासाठी विविध शिफारशीही करण्यात आल्या आहेत. मात्र, अद्याप कोणतीही प्रभावी कार्यवाही झालेली नाही. न्याय देण्यास विलंब सुरूच आहे. त्यामुळेच काही संवेदनशील लोक रागाच्या भरात उघडपणे सांगतात की, भारतीय न्यायव्यवस्था ही बड्या लोकांची, श्रीमंतांची आणि ताकदवानांची संरक्षक झाली आहे. ते आता गरीब, अनुसूचित जाती आणि आदिवासींसाठी राहिलेले नाही. गरीब आणि असुरक्षित सामाजिक गटांसाठी न्याय एक दिवास्वप्न बनला आहे.

येथे हे देखील लक्षात घेण्यासारखे आहे की अवमान हा केवळ न्यायालयाचा आणि न्यायाधीशाचाच नाही तर याचिकाकर्त्याचाही आहे. परंतु न्यायालयाचा अवमान केल्याबद्दल शिक्षा दिली जाते आणि याचिकाकर्त्याचा अवमान केल्याबद्दल कोणतीही शिक्षा दिली जात नाही. याचिकाकर्त्यांप्रती न्यायालयांची जबाबदारी नाही का? वकील आणि न्यायाधीश त्याच्या संगनमताने याचिकाकर्ते वर्षानुवर्षे कोर्टाच्या फेऱ्या मारत असतात. खटला लढत असताना त्यांच्या अनेक मालमत्ता विकल्या जातात आणि अनेकांचा मृत्यू होतो. तरीही अनेकांना न्याय मिळत नाही.

हा याचिकाकर्त्याचा अवमान नाही का? असे म्हटले जाते की अनेकदा न्यायाधीशच न्यायालयाचा अवमान करतात. मात्र ते न्यायाधीश असल्याने त्यांना शिक्षा करण्याचा अधिकार देण्यात आला आहे. त्यामुळे त्यांच्या भीतीमुळे लोक त्यांच्याविरुद्ध बोलण्यास धजावत नाहीत. न्यायालयाच्या लाखो आदेशांचे पालन वर्षानुवर्षे प्रलंबित आहे. त्याच्यावर अवमानाचा खटला दाखल असूनही न्यायालय वर्षानुवर्षे त्याची सुनावणी करत नाही. हा न्यायाधीशांद्वारे न्यायालयाचा अवमान नाही का? सर्वोच्च न्यायालयाला खटल्यांच्या निकालात होणारा विलंब, भ्रष्टाचार, घराणेशाही, लाचखोरी आदींवरील कारवाईची चिंता का वाटत नाही?

हा न्यायालयाचा अवमान नाही का? पण गंमत म्हणजे या मुद्द्यांवर प्रश्न उपस्थित करणाऱ्यांवरच न्यायमूर्ती न्यायालयाच्या अवमानाची कारवाई करू लागतात. न्यायाधीशांमध्ये निवडक आणि पक्षपाती निर्णय देण्याची प्रवृत्ती वाढत आहे. न्यायमूर्तींनी सरकारपुढे झुकायला सुरुवात केली आहे. यावर सविस्तर चर्चा व्हायला हवी. हे प्रकरण सर्वोच्च न्यायालय आणि सरकारकडे जोरदारपणे मांडले पाहिजे. याचिकाकर्त्याचा अवमानही जनआंदोलनाच्या माध्यमातून उठवला गेला पाहिजे. याचिकाकर्त्याच्या अवमानासाठी शिक्षा करण्यासाठी कायदा करावा लागेल. कोर्टात प्रवेश झटपट होतो असे म्हणतात पण त्यातून बाहेर पडायला (निर्णय लागायला)वर्षे लागतात. यावरून न्यायालयीन व्यवस्थेतील कमकुवतपणा आणि अपयश दिसून येते. न्यायव्यवस्थेतील अनियमितता न्यायाचा गळा घोटत आहे.

न्यायाधीशांना त्यांचे पगार आणि इतर ऐशोआराम जनतेच्या कराच्या पैशातून मिळतात. संविधानाचे रक्षण करणे ही त्यांची जबाबदारी आहे. स्वतःचे किंवा कोणाच्या निहित हिताचे रक्षण करणे हे घटनाविरोधी आचरण आहे. कायद्याचे राज्य हे कोणाच्या मर्जीने नव्हे तर कायद्याने चालले पाहिजे. न्यायाधीश हे देखील मानव असतात जे न्यायालयांची अध्यक्षता करीत असतात. मानवी न्यायाधीश न्यायालयाचे प्रतिनिधित्व करतात. ते केवळ न्यायालयाचे दृश्य चिन्ह नाहीत.

ते मानवी स्वरूपात न्यायालयाचा प्रतिनिधी आणि प्रवक्ता आहे. न्यायाधीश ज्या पद्धतीने त्यांची कर्तव्ये पार पाडतात त्यावरून न्यायालयांची प्रतिमा, न्यायव्यवस्थेची विश्वासार्हता आणि उपयुक्तता ठरते. न्यायालयीन स्वातंत्र्याचा भंग करण्याच्या अनेक घटना नोंदल्या गेल्या आहेत आणि त्या अधिकाधिक प्रकाशात येत आहेत. अशा न्यायाधीशांवर कठोर कारवाई करण्याचा नियम बनवला पाहिजे. परिमाणतहा न्याय व्यवस्थेवरील जनतेचा विश्वास झपाट्याने कमी होत आहे.

या लोकशाहीत कायद्यापुढे सर्व समान आहेत. अगदी गरीबातला गरीब माणूसही कोर्टात जाऊन अत्याचार आणि अन्यायाविरुद्ध आपली तक्रार नोंदवू शकतो. त्याच्यावर झालेली दडपशाही आणि दुःख ठेवू शकतो. त्याला वेळेवर न्याय देणे आणि निर्भयपणे न्याय देणे हे न्यायालयाचे कर्तव्य आहे. गुन्हेगार कितीही प्रभावशाली असला तरी न्यायालयाने वेळेवर न्याय देणे अपेक्षित असते.

देशाच्या पंतप्रधानांविरुद्धही तक्रार करता येते. या लोकशाही व्यवस्थेत अगदी मोठ्या नोकरशहाला आणि पंतप्रधानांनाही न्यायाधीशाकडून गुन्ह्यानुसार शिक्षा देण्याचा घटनात्मक अधिकार आहे. भारताच्या सर्वात शक्तिशाली पंतप्रधान इंदिरा गांधी यांनाही 1975 मध्ये अलाहाबाद उच्च न्यायालयाने शिक्षा सुनावली होती. त्यांची लोकसभा निवडणूक रद्द झाली. पण आज न्यायव्यवस्था हे करत आहे का?

न्यायशास्त्रात असे म्हटले जाते की “न्याय फक्त केला पाहिजे असे नाही तर न्याय होताना दिसला पाहिजे.” तरच तो न्याय आहे, अन्यथा तो पक्षपातीपणा आहे.”
न्यायाच्या देवीचे प्रतीक म्हणजे डोळ्यावर पट्टी आणि हातात एक संतुलित तराजू आहे, जेणेकरून ती तोंड बघून निर्णय करू शकणार नाही. न्यायदानात दांडी मारणार नाही. तिचे निर्णय कोणत्याही दबावापासून मुक्त आणि न्याय्य असावेत. स्त्री देवी प्रेमाचेही प्रतीक आहे. तिची सर्व मुले समान आहेत. ती तिच्या सर्वात असुरक्षित मुलांच्या हक्कांवर विशेष लक्ष देते. आज पैशाने न्याय विकत घेतला जातो असे म्हणतात. ते विकत घेण्याची ताकद गरिबांमध्ये नसते. तो विकत घेऊ शकत नाही. त्याला न्याय मिळू शकत नाही. गरिबांना न्याय मिळत नसल्यामुळे नक्षलवादी कारवायांपासून ते इतर कायदा व सुव्यवस्थेच्या समस्या वाढल्या आहेत.

वेळेवर न्याय न मिळाल्यानेही अनेक समस्या निर्माण झाल्या आहेत. त्याचे दुष्टचक्रात रूपांतर झाले आहे. सर्वोच्च न्यायालयाने याचा गांभीर्याने विचार करावा. संविधानाच्या सामाजिक बोधवाक्याच्या प्रकाशात गरिबांना जलद आणि सहज न्याय मिळणे आवश्यक आहे. न्यायालय झटपट निर्णय घेत नाही, असे नाही. ज्यामध्ये तिला हवे आहे, त्यावर लगेच सुनावणी होते आणि निर्णयही एका दिवसात दिला जातो. इतर प्रकरणांमध्ये तारीख निश्चित केली जाते. सर्वोच्च न्यायालयाचे माजी सरन्यायाधीश पी.एन. भगवती यांनी आपल्या निकालात म्हटले होते की, “न्यायात विलंब म्हणजे न्याया पासून वंचित करणे होय”
पारदर्शक पद्धतीने न्याय्य व जलद न्याय देणे ही न्यायालयाची जबाबदारी आहे.

सर्वोच्च न्यायालयाचे आणखी एक माजी सरन्यायाधीश बी.एन.खरे यांनी अशी टिप्पणी केली होती की “सामान्य माणसाला न्याय मिळत नाही. निर्दोष असूनही गरीबांना दोषी ठरवले जाते. ते स्वतःला निर्दोष सिद्ध करू शकत नाहीत. पैसा असलेले धूर्त लोक महागड्या वकिलांच्या फौजेने हरलेला खेळही जिंकतात.” काही माननीय न्यायाधीशांच्या व्यवस्थेवर वेळोवेळी भाष्य केले जाते, पण त्यात सुधारणा कोण करणार, हा प्रश्न आहे.

सर्वोच्च न्यायालयाच्या पूर्ण खंडपीठाने याचा गांभीर्याने विचार करावा. सुप्रीम कोर्ट गरीब, अनुसूचित जाती, अनुसूचित जमाती आणि मागासवर्गीयांच्या संरक्षणासाठी घटनात्मक तरतुदींचे पालक आहे. सर्वोच्च न्यायालयाकडून या वर्गाच्या अपेक्षा आहेत.पण आजकाल भारतीय न्यायव्यवस्थेत याबाबत कमालीची उदासीनता आहे.

सामाजिक न्यायाच्या धुरीवर काम करणारे लोक कॉलेजियम व्यवस्थेच्या आणि निवृत्त न्यायाधीशांना पदे देण्याच्या विरोधात वेळोवेळी आवाज उठवत राहतात पण त्यांना यश आले नाही. राजकीय पक्षांच्या डगमगत्या वृत्तीमुळे आज सर्वोच्च न्यायालय बिनधास्त आहे. संविधानाच्या प्रतिष्ठेची त्यांना भीती वाटत नाही कारण ते सर्वोच्च आहे या गर्वात ते राहतात. तर लोकशाहीत जनतेची शक्ती सर्वोच्च असते. ज्या राज्यघटनेने न्यायालयांना न्यायिक कामकाजाचा अधिकार दिला आहे, त्या संविधानाने संसदेला महाभियोग चालवण्याचा अधिकार दिला आहे. पण ही प्रक्रिया थोडी किचकट असली तरी अशक्य नाही. म्हणूनच ते निश्चिंत आणि निर्भय राहतात.

राज्य न्यायिक सेवा आयोगाच्या माध्यमातून राज्यघटनेच्या कलम २३४ अन्वये उपन्यायाधीश ते जिल्हा न्यायाधीशापर्यंतच्या पदांवर नियुक्त्या वर्षानुवर्षे होत आहेत. यामध्ये संबंधित राज्याचे प्रतिनिधित्व व आरक्षणाचे नियमही लागू करण्यात आले आहेत. परंतु उच्च न्यायालये आणि सर्वोच्च न्यायालयातील न्यायमूर्तींच्या नियुक्तीबाबत राज्यघटनेतील कलम ३१२ ची तरतूद अद्याप लागू होऊ शकलेली नाही.

त्याची अंमलबजावणी करण्याऐवजी, भारत सरकारने 2015 मध्ये सर्वोच्च न्यायालयाच्या घटनापीठाने रद्द केलेल्या NAGC कायद्यासह उच्च न्यायव्यवस्थेतील न्यायाधीशांच्या नियुक्तीसाठी विद्यमान प्रणाली बदलली. संविधानाच्या अंमलबजावणीला 72 वर्षे उलटूनही कलम 312 मधील तरतुदींची अंमलबजावणी न केल्याने, भारत सरकारने अनुसूचित जाती/अनुसूचित जमाती आणि मागासवर्गीयांसाठी आरक्षणाचे नियम लागू करणे टाळण्यासाठी हे केले. साहजिकच भारत सरकार आणि सर्वोच्च न्यायालय या प्रकरणाला वेगळ्या दिशेने नेण्याचा प्रयत्न करत आहेत. त्यामुळे प्रकरण दुसरीकडे वळवण्यात आले. उच्च न्यायव्यवस्थेत घटनात्मक आरक्षण लागू व्हावे, असे दोघांनाही वाटत नाही. वैदिक आरक्षण चालू ठेवण्याचा त्यांचा मानस आहे. सामाजिक न्याय आणि प्रबुद्ध जनतेने हे जाणून घेतले पाहिजे, समजून घेतले पाहिजे.

विविध व्यासपीठांवर तुमच्या मागण्या मांडा आणि देशव्यापी जनमत तयार करण्यासाठी कार्य करा.

लोकशाहीचे चैतन्य सुनिश्चित करण्यासाठी आणि
घटनात्मक संस्थेद्वारे सत्ताधारी पक्षाला अवाजवी फायदा मिळवून देण्यापासून रोखण्यासाठी, आता न्यायाधीश, लष्कर अधिकारी, प्रशासकीय अधिकारी तसेच कॅग, निवडणूक आयोग आणि इतर घटनात्मक पदे असलेल्या व्यक्तींना राजकारणात येण्यापासून रोखले पाहिजे. आणि राज्यपाल सारखी लाभदायक पदे न देण्यासाठी कायदा करावा लागेल.

निवृत्तीनंतर किमान ५ वर्षे राजकीय पक्षात प्रवेश करण्यावर कायदेशीर बंदी असावी. अन्यथा देशाची लोकशाही हुकूमशाहीत बदलेल. या परिस्थितीत लोकशाहीला चैतन्यशील करण्यासाठी विशेष तरतुदी कराव्या लागतील.

(इं.राजेंद्र प्रसाद इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजी, बीएचयूचे विद्यार्थी म्हणून अभियांत्रिकी पदवी प्राप्त केल्यानंतर बिहार अभियांत्रिकी सेवेचे वरिष्ठ अधिकारी म्हणून निवृत्त झाले. ते सतत लेखन करत आहेत. ‘संत गाडगे आणि त्यांचा ‘जीवन संघर्ष’ आणि ‘जगजीवन राम आणि’ त्यांचे नेतृत्व’ ही त्यांची महत्त्वाची पुस्तके आहेत)

Siddharth Ramu यांच्या वॉलवरून केलेला मराठी अनुवाद

संपूर्ण महाराष्ट्रातील घडामोडी व ताज्या बातम्या तसेच जॉब्स/शैक्षणिक/ चालू घडामोडीवरील वैचारिक लेख त्वरित जाणून घेण्यासाठी आमच्या व्हाट्सअँप चॅनलला Free जॉईन होण्यासाठी या लिंकला क्लीक करा

तसेच खालील वेबसाईटवर Click करा
दैनिक जागृत भारत