अमेरिकेत काल झालेल्या निवडणुकांमध्ये डेमोक्रॅटिक पक्षाचे अनेक उमेदवार निर्णायक मताधिक्याने विजयी झाले. पण इतर सर्व उमेदवारांच्या तुलनेत जगभर चर्चा कोणाची होत असेल तर न्यूयॉर्कच्या महापौरपदी निवडून आलेल्या जोहरान ममदानी यांची !
त्याला कारण आहे. त्यांनी संपूर्ण प्रचारात निःसंदिग्धपणे पर्यायी समाजवादी मांडणी केली. ही मांडणी जगातील भारतासह अनेक देशांच्या अर्थव्यवस्थाना लागू पडते !
या मांडणीतून गेली जवळपास ४० वर्षे ब्रेनवॉश केल्या गेलेल्या कॉर्पोरेट वित्त भांडवल धार्जिण्या आर्थिक तत्त्वज्ञानाला भविष्यात आव्हान मिळू शकते. म्हणून ममदानी जगभर दखलपात्र झाले आहेत !
ममदानी यांच्या आर्थिक कार्यक्रमाला तरुण, कामगार, गरीब निम्न मध्यमवर्गीयांचा पाठिंबा आहे. आश्चर्य म्हणजे या पाठिंब्याची पायाभरणी भांडवलशाहीनेच केलेली आहे !कशी ते बघू या !
- कुटुंबाच्या किमान राहणीमानासाठी अनेक अनेक वस्तूमाल / सेवा लागतात. यांतील काही वस्तूमाल / सेवा या अत्यावश्यक असतात आणि काही ‘ऑप्शनल’ असतात. उदाहरणार्थ ; नोकरी , शिक्षण , आरोग्य , निवासी घर या गोष्टी अत्यावश्यक असतात. सिनेमाला जायचे कि नाही ? ही ‘ॲाप्शनल’ बाब आहे. महिन्यातून अथवा आठवड्यातून एकदा – दोनदा हॅाटेलिंग करायचे का ? ही ‘ॲाप्शनल’ बाब आहे. म्हणून घरे, वीज, पाणी, सार्वजनिक वाहतूक, आरोग्य, शिक्षण अशा पायाभूत सामाजिक सुविधा अत्यावश्यक सदरात मोडतात.
पण अमर्याद नफा कमावण्याच्या आणि प्रसरण पावण्याच्या अंगभूत गुणधर्मामुळे, भांडवलशाही सर्वच वस्तुमाल/ सेवांचे ‘कमोडिफिकेशन’ करू पाहते. भांडवलशाही या वस्तुमाल / सेवांचे अत्यावश्यक व ऑप्शनल असे विभाजन करीत नाही.भारतासारख्या देशात तर अनेक कारणामुळे शेती क्षेत्राला निराळी वागणूक देणे गरजेचे आहे. पण कॉर्पोरेट भांडवल शेती क्षेत्रांत देखाल घुसू पाहत आहे. त्याच्या प्रतिक्रिया येणारच ! - नफेखोर भांडवलशाही निव्वळ , अत्यावश्यक व ॲाप्शनल असा फरक करीत नाहीच , अत्यावश्यक वस्तुमाल / सेवांचे दर / किमती बाजारधिष्टीत असतील असा आग्रह देखील धरते. परंतु अशा वस्तूमाल / सेवा बाजारभावाने विकत घेण्यासाठी नागरिकांकडे पुरेशी क्रयशक्ती असावी लागते. ही क्रयशक्ती पुरेसे रोजगार व पुरेशा वेतनातूनच येऊ शकते !
तथापि , ‘ही अशी क्रयशक्ती तयार करण्याची जबाबदारी आपली नाही, अशी भूमिका भांडवलशाही घेते.’ अधिक नफा कमावण्यासाठी भांडवलशाही तंत्रज्ञान विकास करते. मग तंत्रज्ञान विकास हीच एक स्वयंभू शक्ती बनते. त्याचा रोजगारावर विपरीत परिणाम होतो. क्लासिक उदाहरण म्हणजे ‘आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स’ ! एवढेच नव्हे तर जास्तीत जास्त नफ्यासाठी भांडवलशाही वेतन पातळी दाबते , तसेच ट्रेड युनियनची मुस्कटदाबी केली जाते.परिणामी अर्थव्यवस्थेत क्रयशक्ती तयारच होत नाही ! लक्षात घ्या , ममदानी यांनी Affordability ही घोषणा तयार केली आणि विशेष म्हणजे ती जनतेला अपील झाली ! - गेल्या 40 वर्षाच्या काळातील नवउदारमतवादी आर्थिक धोरणांचे व्यवच्छेदक लक्षण म्हणजे विविध प्रकारच्या मत्ताची मार्केट्स (ॲसेट मार्केट्स) तयार झाली. रोखे, शेअर्स, कमोडिटी, क्रिप्टो, रियल इस्टेट इत्यादी. सबंधित रेग्युलेटरी फ्रेम खिळखिळी करून आणि जनतेच्या पैशावरील बँकिंग, भांडवल बाजारातून भांडवल उभारणी करून, मार्केटमधील सट्टेबाज सदृश्य व्यवहारातून प्रत्येक देशातील प्रस्थापित वर्गाने तुफान माया जमा केली !
त्यामुळे प्रत्येक देशात आधीच असलेली आर्थिक विषमता अधिक धारदार झाली. टीव्ही , जाहिराती, मिडिया यामुळे श्रीमंत लोक कशाचा (आणि किती !) उपभोग घेतात , हे कोट्यावधी सामान्य नागरिकांच्या, विशेषतः त्यांच्या कुटुंबातील तरुण पिढीच्या लक्षात येऊ लागले. मग मनात तुलना होऊ लागली. असंतोष फक्त दारिद्र्य आणि वंचितावस्थेमुळे तयार होत नसतो. टोकाच्या आर्थिक विषमतेची मनात तुलना होत असते. या मनातील तुलनेमुळे तयार होणारा असंतोष शेकडो पटींनी ज्वलनशील असतो. तो आता सर्वत्र उफाळून येत आहे ! जागतिक कॉर्पोरेट भांडवलशाहीचे असे अनेक अंतर्विरोध आहेत. “भांडवलशाही आपली कबर स्वतः खोदते” हे सिद्ध करण्यासाठी हे पुरेसे आहेत !
न्यूयॉर्क मध्ये सुरू झालेले हे लोण थांबणारे नाही. वेळ लागेल. पण दिशा अपरिवर्तनीय असेल !
मूलतः , ममदानी यांच्या कॉन्स्टिट्यून्सीची मशागत खुद्द भांडवलशाही करत राहणार आहे. ती प्रणाली बुद्धीने कमी नाही , पण तिच्यात काही ‘सुसाईडल टेंडेन्सिज’ आहेत !
याचा अर्थ असा नव्हे कि , पर्यायी जनकेंद्री आर्थिक व्यवस्था आपोआप उभ्या राहतील ! पर्यायी जनकेंद्री व्यवस्था हा वेगळा विषय आहे. पर्यायी समाजवादी ‘मॉडेल्स’साठी अनुकूल परिस्थिती भांडवलशाही तयार करते , एवढाच त्याचा अर्थ !
खरेतर आपोआप काहीच घडत नसते.
Ball is in our court now ! संजीव चांदोरकर (६ नोव्हेंबर २०२५)
संपूर्ण महाराष्ट्रातील घडामोडी व ताज्या बातम्या तसेच जॉब्स/शैक्षणिक/ चालू घडामोडीवरील वैचारिक लेख त्वरित जाणून घेण्यासाठी आमच्या व्हाट्सअँप चॅनलला Free जॉईन होण्यासाठी या लिंकला क्लीक करा
तसेच खालील वेबसाईटवर Click करा
दैनिक जागृत भारत
